ABSOLUTİZM NEDİR?
Mutlakçılık. Herhangi bir eserde ya da ilkede bir ebedinin
varlığına ve değişmezliğine inanmak, eseri ya da ilkeyi bu değişmeze göre
incelemek.
AÇIK HECE NEDİR?
Türkçe sözcüklerde sesli harf ile belirtilen kısa heceler.
Örneğin a-na-do-lu, a-şı-la-ma gibi. Arapça ve Farsça’da ise sözcüklerde sesli
harflerle yazılmayıp hareke ile gösterilen kısa hecelere verilen isim. Örneğin
ka-de-me, ha-se-ne gibi. Aruz vezninde bütün açık heceler kısa hece olarak
kabul edilir.
AÇIKLAMA NEDİR?
Edebi bir eseri geniş okuyucu kitleleri için anlaşılabilir
hale getirmek için yapılan yazılı çalışmalar. Sanatçılar eserlerinde anlamı
herkes tarafından bilinmeyen sözcükler, deyimler, durumlar ve düşüncelerle,
sanatlar kullanır. Bunların her biri bir olay, bir durum ya da düşünceyi ifade
eder. Okuyucu bunları çözmeden eserin bütününü anlayamaz. Açıklamanın amacı bu
anlamayı sağlamaktır.
AÇIKLIK NEDİR?
Bir metinde belirtilmek istenen duygu ve düşüncelerin kolay,
anlaşılır, herhangi bir ek yoruma açıklamaya gerek kalmadan kavranılabilir
olmasıdır.
ADAPTE NEDİR?
Herhangi bir dilde yazılmış bir eseri, başka bir dile yer ve
kişi adlarını değiştirerek, olayları örf ve adet, duyuş ve düşünüş bakımından
aktarıldığı dili konuşanların hayatına uygulamak yöntemli serbest çeviri
tarzıdır. Türk edebiyatında daha çok tiyatro eserlerinde kullanılır. Örneğin
Tanzimat edebiyatı yazarlarından Ahmet Vefik Paşa’nın Moliere’den yaptığı
adapteler gibi.
ADAPTASYON NEDİR?
Farklı türde bir eserin (roman, öykü, anı gibi), sahne veya
sinemaya uyarlanması ya da farklı türde bir eserden (roman, destan, öykü gibi)
farklı bir edebi eser (örneğin oyun) meydana getirilmesidir.
AED NEDİR?
Eski Yunanlılarda şiirlerini lirle söyleyen saz şairlerine
verilen ad.
AFROZİM NEDİR?
Çeşitli konularda mutlak bilinmesi gereken ana özellikleri
kısa, açık ve anlaşılır bir biçimde anlatma sanatı. Yazarların derin anlam
yüklü vecizelerine de afrozim denir.
AĞIZ NEDİR?
Bir anadilin herhangi bir şivesi içinde var olan söyleyiş
farkıdır. Ağızlarda dilbilgisi ve sözcükler farklı değildir ancak bazı sesler
değişik söylenir. Rumeli ağzı, Karadeniz ağzı gibi.
AHREB ve AHREM NEDİR?
Rubai vezinlerinin ana ölçüsüdür. Mef’ulü ile başlayanlara
ahreb, mef’ulün ile başlayanlara ahrem denir.
AHSENÜ’L KASAS NEDİR?
Kıssaların, hikayelerin en güzeli. Bu deyim, Kur’an-ı
Kerim’de Yusuf Suresi’nde geçen Yusuf kıssasını anlatır.
AKD Ü HALL NEDİR?
Düğümleme ve çözülme. Divan edebiyatında nesir bir eseri
nazma çevirmeye akd, nazım bir eseri nesire çevirmeye hall denir.
AKICILIK NEDİR?
Sözcük ve cümlelerin dile takılmadan kolayca okunabilmesi
için anlatılmak istenen düşüncenin rahatlıkla anlaşılır şekilde ifade edilmesi.
Akıcılık, düşüncelerin bir düzenleme kapsamında sıralanması, bu düşüncenin
herkes tarafından bilinen ve kolay söylenebilen sözcüklerle anlatılması,
cümlelerin kısa ve yapı bakımından doğru olması ile sağlanır. Akıcılık,
içerikten çok bir üslup özelliğidir.
AKROSTİŞ NEDİR?
Bir şiirde dizelerin ilk harflerinin yukarıdan aşağıya doğru
sıralandığında anlamlı bir sözcük meydana getirmesi. Divan edebiyatında
akrostiş’e muvaşşah ya da istihrac denir. Eski Yunan ve Latin edebiyatında ise
akrostiş "üç dize" anlamına gelir.
Örneğin:
Varolan bir sen, bir ben, bir de bu bahar
Elden ne gelir ki? Güzelsin, gençliğin var
Dünyada aşkımız ölüm gibi mukaddes
İnan ki bir daha geri gelmez bu günler
Âlemde bu andır bize dost esen rüzgar
Cahit Sıtkı Tarancı
Şiirin dizelerinin ilk sözcükleri alt alta okunduğunda
"VEDİA" ismi çıkıyor.
AKS, AKİS NEDİR?
Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük
topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatı. Cümle ya da dizede
bir sözcük diğerinin önüne ya da arkasına getirilerek cümle ya da dize
tekrarlanır. Tard ü aks veya aks ü tebdil de denir. Aks-i tam (tam akis) aks-i
nakıs (eksik akis) olmak üzere iki türü var.
Aks-i tam, cümle ya da dizenin anlamlı iki parçası kalıp
halinde yer değiştirir, ekleme ve çıkarma yapılmaz. Örneğin:
Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de
Mâtem görünür şâdi şâdi görünür mâtem
Aks-i nakıs, Cümle ya da dizelerde anlamlı sözcük
topluluklarının yerlerinin bazı ekleme ve çıkarmalar yaparak değiştirilmesi
yöntemidir. Örneğin:
Hayran oluyor kudretine, sun’una insan
Hayran oluyor kudretine, sun’una hayran
İsmail Safa
Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ
Kürema dergehine gelse görürler ikrâm
Ziya Paşa
AKSAN NEDİR?
Vurgu demektir. Söyleyiş farkını belirtmek için bazı
seslerin üzerine konur.
AKS-İ MÜFRED NEDİR?
Bir sözcükteki harflerin sondan başa doğru alınması halinde
yine anlamlı bir sözcüğün meydana gelmesidir. Örneğin ayak-kaya gibi.
AKSİYON NEDİR?
Bir edebi eserde olguların akışıdır. Örneğin bir romandaki
aksiyon, tanımlama, düşünce ve moral bölümlerinin çıkarılmasından sonra kalan
olaylardır.
ALAKA NEDİR?
İlgi. Bir sözcüğü gerçek anlamının dışında bir anlamda
(mecazi) kullanmak için düşünülen ilgiye alaka denir. Edebi sanatların çoğunda
bu durum söz konusudur. Bu ilişki ne kadar uygun olursa edebi sanat o derece
yerinde ve güzel sayılır.
ALEGORİ NEDİR?
Bir düşüncenin canlı bir varlık olarak anlatılması. Soyut
bir düşünceyi heykel ya da resim ile göstermek gibi. Örneğin adalet
düşüncesinin gözü bağlı ve elinde terazi bulunan bir kadınla anlatılması gibi.
ALİTERASYON NEDİR?
Şiir ya da düzyazıda bir uyum yaratmak amacıyla aynı sesleri
taşıyan sözcükleri sık sık ve art arda tekrarlamak. Örneğin:
Seherlerde seyre koyuldum semayı, deryayı
Tevfik Fikret
Karşı yatan karlı kara dağlar kayıptır.
Dede Korkut
ANA DUYGU NEDİR?
Bir düşünceden çok bir duyguyu dile getirmek, okuyucu ya da
dinleyiciye hissettirmek, onların benliğinde yaşatmak amaçlı yazı ya da
konuşmaların öne çıkarmak istediği asıl duyguyu anlatır. Ana duygu bir metnin
özünü oluşturur. Metinde bu duyguyu destekler haldeki bütün yardımcı duygu ve
düşünceler hep ana duyguya bağlanarak onun daha anlaşır ve duyulur olmasını
sağlar. Ana duygu konu anlamına gelmez. Konu anlatılan şey, ana duygu ise bu
anlatılanlardan çıkan sonuçtur.
ANA FİKİR NEDİR?
Belirli bir konuda yazılmış eserlerin temelini oluşturan ve
okuyucuya verilmek istenen asıl düşünce.
ANAGRAM NEDİR?
Bir sözcükteki harfleri kullanarak başka bir sözcük kurmak.
Örneğin sahip anlamındaki "malik" sözcüğü ile tamamlamak anlamındaki
"ikmal" sözcüğü kurulabilir. Anagram çoğunlukla özel isimlerde
yapılır. Gerçek isim yerine o isimdeki harflerle yapılan bir başka isim kullanılır.
ANAKRONİZM NEDİR?
Meydana geliş tarihi kesin olarak bilinen bir olayı yaşadığı
zaman belli olan bir kişiyi, değişik bir tarihte gerçekleşmiş ya da yaşamış
gibi gösterme. Örneğin Nasrettin Hoca’nın Timur ile ilgili fıkraları gibi.
Anakronizm bilgi eksikliğinden kaynaklanabilir ya da bir amaç için bilinçli
olarak yapılabilir.
ANALİZ NEDİR?
Bir bütünü parçalarına ayırarak detaylı inceleme. Bir edebi
eserin analizi, olayların, kişilerin ve üslupların ayrı ayrı incelenmesi
yöntemiyle yapılır. Analizden çıkarılan sonuç bir tartışma konusu olursa bu
duruma eleştiri (tenkit) denir.
ANEKDOT NEDİR?
Bir edebi eserde anlatılan bir olayın başlı başına ayrı bir
bütünlük gösteren parçasıdır. Kısa hikaye, fıkra, menkıbe anlamlarını da taşır.
ANJANBMAN NEDİR?
Şiirde cümlelerin bir dize ya da beyitte bitmeyip diğer
dize, beyit veya bendlere kaymasıdır. Türk şiirine Fransız şiirinden geçti.
Servet-i Fünun döneminde yaygınlaştı. Düzyazıyı şiire yaklaştıran önemli bir
üsluptur. Örneğin:
Geçen akşam eve geldim. Dediler:
Seyfi Baba
Hastalanmış, yatıyormuş.
- Nesi varmış
acaba?
- Bilmeyiz, oğlu haber verdi
geçerken bu
sabah.
- Keşke ben evde olaydım... Esef
ettim. Vah
vah!
Bir fener yok mu, verin... Nerde
sopam?
Kız çabuk ol...
Gecikirsem kalırım beklemeyin. Zira
yol
Hem uzun, hem de bataktır...
Mehmed Âkif
ANLAM NEDİR?
Her sözcüğün anlattığı düşünce. Sözcükler birden fazla
anlama gelebilir. Bu durumda anlamlardan biri öz anlam diğerleri mecaz
anlamdır. Sözcükler zamanla yeni anlamlar alarak zenginleşebilir. Zamanla
anlamlarının kaybetmelerine anlam daralması denir. Dar anlamı bulunan
sözcüklerin anlamlarının genişlemesine de anlam genişlemesi denir.
ANLATIM NEDİR?
Duygu ve düşüncelerin sözlü ya da yazılı ifadesi. Edebiyatta
daha çok yazılı anlatım için kullanılır. Anlatımın aracı sözcüklerdir.
Sözcüklerin dilbilgisi kullarına uygun olarak sıralanmasıyla anlatım ortaya
çıkar. Edebiyatta anlatım genel olarak iki türde yapılır. Biri nesir (düzyazı)
diğeri nazım (şiir).
ANTOLOJİ NEDİR?
Gerçek sanat eseri değerindeki örneklerin bir araya
getirildiği derleme yapıtlar. Yunanca anthos (çiçek) ve legein (toplama)
sözcüklerinden türemiştir. Batı’da ilk örneklerini Yunanlılar verdi. Gadaralı
Meleagros ile Makedonyalı Filippos’un Stephanos (Çelenk) isimle derlemeleri ilk
antolojidir. Türkçe’deki ilk antoloji ise Ömer bin Mezid’in 1436’da yaptığı
Mecmuatü’n Nezâir’dir. 83 şairin 397 şiirini kapsayan bu antolojiyi Prof. Dr.
Mustafa Canpolat 1978’de Latin harfleriyle yayımladı.
ANTONİM NEDİR?
Ters anlamlı sözcükler. Sıcak-soğuk, iyi-kötü, acı-tatlı,
kısa-uzun, güzel-çirkin gibi.
APOSTROF NEDİR?
Kesme işareti. Özel isimleri eklerinden ayırmak için
(Ali’nin kalemi), sözcükteki düşen bir harfi belirtmek için (n’olur=ne olur),
sözcüğün ekiyle karışmaması için (kola’nı içtin mi) kullanılır.
ARAÇSIZ ÜSLUP NEDİR?
Bir fikri, bir duyguyu söyleyenlerden doğrudan doğruya
aktarmak. Monolog ve diyaloglar araçsız üslup örnekleridir.
ARKAİZM NEDİR?
Bir dilin eskimiş sözcüklerini ya da cümle kuruluşlarını
kullanarak edebi eser yaratma. Bu eserlere arkaik denir.
ASALET NEDİR?
Edebi eserlerde terbiye dışı, çirkin, bayağı, müstehcen ve
galiz sayılan sözcüklerden kaçınmak. Edeb-i kelam ya da mümtaziyet de denir.
Tersi eserlere hasaset adı verilir.
ASKI NEDİR?
Halk edebiyatında saz şairleri aralarındaki şiir yarışmalarında
kazananlara verilmek üzere duvara tüfek, kılıç, heybe, saz gibi şeyler asardı.
Bunlara askı, askıyı kazanmaya da askı indirmek denir.
ÂYÎNE NEDİR?
Sözcük anlamı aynadır. Herhangi bir şeyi veya hali yansıtan,
gözönünde canlandıran anlamında kullanılır. Tasavvuf edebiyatında dünya,
Allah’ın tecelli ettiği bir aynadır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder