CÜMLE ÇEŞİTLERİ 3

1.Yüklemlerine Göre Cümle Çeşitleri :
→Yüklemin yapısına göre belirlenir.
→Yüklemin bütünüyle ve cümlenin ifadesiyle ilişkili parçalanamayan en küçük biriminin cinsine göre adlandırılır. ( Yüklemin köküne göre )

A.İsim Cümlesi : Cümlede bildirilen oluşun, yüklemin, köküne göre cümlelerdir. Eğer yüklemin bütünüyle ilişkili parçalanamayan en küçük birimine yani köküne -mek, -mak mastar eklerinden biri getirilemiyorsa yüklem isim soyludur. İsim soylu yükleme sahip cümleler de İsim Cümlesi olarak adlandırılır.
Çocuğun yüzü kıpkırmızıydı.

“Kıpkırmızıydı” yüklemi çekimli bir yüklemdir ancak “kıpkırmızı” köküne –mek, -mak mastar eklerinden biri getirilemediğinden isim soylu kelimedir. O halde cümle isim cümlesidir.
Tok ağırlaması güçtür.
“güçtür” yükleminin kökü “güç”, -mek, -mak mastar eki eklemeye çalıştığımızda kök kabul etmez; güç-mek, güç-mak. O halde “güç” (zor anlamında) kelimesi isim soyludur. Cümle de isim cümlesidir.
Aslan yatağından bellidir.
“bellidir” yüklem midir?yüklemin kökü nedir?Köke –mek, -mak mastar eklerinden biri eklenebiliyor mu?
Cümlenin çeşidi nedir?
NOT: İsim cümleleri “yok, değil, siz” kelimeleri ile olumsuzlaştırılır.

B.Fiil Cümlesi : Cümlenin bildirdiği işi, hareketi, yargıyı, belirten yüklemin, bütünüyle ilişkili parçalanamayan en küçük birimine, köküne, -mek, -mak mastar eklerinden biri eklenebiliyorsa yüklem fiil soylu, cümle de fiil cümlesidir.
Yakışır mı senin gibi delikanlıya?
Soru cümlesinde yüklem “yakışır”dır. Yüklemin bütün ile ilişkili parçalanamayan en küçük birimi, kökü, “yakış”tır “yakış” köküne mastar eklerinden biri eklendiğinde kökün fiil olduğu görülür “yakış-mak”. O halde cümle fiil cümlesidir.
Yarın yazılı olacaksınız.
Yüklem nedir? Yüklemin kökü (bütünüyle ilişkili, parçalanamayan en küçük birimi) nedir? Köke mastar eklerinden hangisi eklenebilir? Yüklem fiil mi, isim midir? Cümlenin çeşidi nedir?
Not: Cümle çeşidini tayin ederken yukarıdaki soruları kendinize sormayı unutmayınız.

Aşağıdaki Cümleleri Yüklemlerine Göre İnceleyiniz.
Ağaçların yaprakları dökülüyor.
Bugün hava güzel.
Türkçe’yi artık daha iyi anlıyorum.
Dün çok üzgündüm.
Yazın çok çirkin.
Boşlukları Uygun Doldurunuz.
Çocuğun yüzü……………………………(isim cümlesi )
Aslan yatağından…………………………(fiil cümlesi )
Tok ağırlaması……………………………(isim cümlesi)
Uslu haberi usludan…………………(fiil cümlesi)
Altın eşik, gümüş eşiğe……………………(isim cümlesi)
Tanımlardaki Boşlukları Doldurunuz.
Cümlede yükleme -mek, -mak mastar eklerinden biri eklenebiliyorsa cümle ………cümlesidir.
Cümlede yükleme –mek, -mak eklerinden (mastar) biri getirilemiyorsa cümle………..cümlesidir.

Metindeki Cümleleri Yüklemlerine Göre İnceleyiniz.
Bugün hava güzel. Ağaçlar çiçeklendi. Kuşlar ötüşüyor. Ders çalışmak çok zor. Biliyorum. Ama senin gibi delikanlıya bunlar yakışır mı? Hem bu havalar seni soğutmasın derslerden. Sen zararlı olursun. Senin de gezmek, dolaşmak hakkın ama önce ders çalışmalısın. Başarmalısın ki gezesin.
2.Öğelerin Dizilişlerine Göre Cümle Çeşitleri:
Türkçe cümle yapısında;
Ö + T + Y kuralı vardır.
Ahmet okula geldi.

→ Bu kurala uyan cümleler Kurallı ( düz) Cümlelerdir.
→ Eğer yüklem sonda yer almıyorsa ( diğer öğelerin yerleri önemsizdir. ) Devrik ( kuralsız ) Cümledir.
Y + T + Ö
geldi okula Ahmet

T + Y + Ö
Okula geldi Ahmet

Ö + Y + T
Ahmet geldi okula

Dikkat: Yükleme en yakın öğe, cümlede vurgulanmak istenen öğedir.
Öğrenci ders çalışmalı.
Ö N Y
(vurgulanan)
→Aşağıdaki Cümleleri Öğelerin Dizilişine Göre İnceleyiniz.(Cümlelerde vurgulu kelimeyi gösteriniz.)
Ahmet okula gelmedi.
Yağmur şiddetli yağıyor.
Kardeşim dün geldi.
Bülbüllerin şarkısını dinleyelim yan yana.
Ağlıyordu koştum yanına hemen.
Tüm dersleri, hele Almanca’yı, çok seviyorum.
Bahar erdi güller açtı burada
3.Anlamlarına Göre Cümle Çeşitleri
→Cümlede bildirilen yargının yapıldığını, olduğunu belirten cümleler Olumlu Cümledir.
Deli deliyi görünce çomağını saklar.
→Cümlede bildirilen yargının yapılmadığını, olmadığını belirten cümleler Olumsuz Cümledir.
Acı patlıcanı kırağı çalmaz.
Dikkat : Bir cümleyi olumsuz yapmak için yüklemin köküne olumsuzluk ekleri eklenir. (-me, -ma, -mez, -maz vb.)




NOT: Bir cümlede iki olumsuzluk bir arada bulunuyorsa cümlenin ifadesi olumluluk bildirir.
Bizim de aklımız yok değil. ( var )
Öğrenci çalışmıyor diyemem. ( çalışıyor)
→Cümlede soru eki, soru kelimesi varsa;Soru Cümlesidir.
Hala çalışmıyor musun? Neden gelmedin?
Bu çanta senin mi? Bu kaçıncı ders?
Dikkat : Bazı cümlelerde soru kelimesi yada soru eki olduğu halde soru ifadesi taşımazlar. Böyle cümleler soru cümlesi değillerdirler.(Sözde soru cümlesi)
Eve vardı mı, varmadı mı bilmem.
Kaç aldığımı bilmiyorum. Neden geldiğini anlamadım.

→Korku, heyecan, ürperme, şaşkınlık gibi duyguları ifade eden cümleler Ünlem cümleleridir.
İmdat batıyoruz! Oh ne güzelmiş özgürlük!
Eyvah gene kar yağıyor!

→Yükleminde olumsuzluk eki olmadığı halde olumsuzluk bildiren cümlelere Biçimce Olumlu Anlamca Olumsuz Cümle denir.
Bu işleri bensiz bitirebilir mi sanıyorsun? (bitiremez)
O, halden ne anlar ki! (anlamaz)

→ Yükleminde olumsuzluk eki veya kelimesi olduğu halde olumlu yargı bildiren cümlelere Biçimce Olumsuz Anlamca Olumlu Cümle denir.
Sizi anlamıyor değilim. (anlıyorum)
Böyle güzel, tatlı insanları kim sevmez ki? (sever)
→Dilek, koşul, istek, gereklilik ve emir anlamı taşıyan cümlelere Dilek Cümlesi denir.
Zamanı olsaydı sizde iki gün kalırdı.
Olanları herkese anlatalım.

Aşağıdaki Cümleleri Anlamlarına Göre İnceleyiniz.
Bugün hava çok güzel.(olumlu)
Sigara sağlığa zararlıdır.
Sürahide su kalmamış. (olumsuz)
Sınıfta kimse yok.
Buradan pek görünmüyor.
Evde ne sebze, ne meyve, ne de yağ var.
Rüstem kaza mı yapmış? Saat kaç?
“Evde ne sebze, ne meyve, ne de yağ var.”

4.Yapılarına Göre Cümle Çeşitleri
Cümlenin tanımını hatırlayalım; Bir duyguyu, düşünceyi, hissi karşımızdakine aktarmak yada haber vermek amacıyla, kelime yada kelime gruplarının dizilmesiyle oluşur.
A) Basit Cümle: Eğer bu kelime dizilişleri bir yargı ifade ediyorsa Basit Cümledir.
Aslan yatağından belli olur.
Ahmet okula geldi.

B) Bileşik Cümle:Eğer bu kelime dizilişleriyle birden fazla yargı, iş-oluş, hareket bildiriyorsa Bileşik Cümledir.

a) İç içe bileşik cümleler; Bir cümle başka bir cümlenin içine girerek oluşur. Bu cümlelerde bir cümle diğer bir cümlenin herhangi bir öğesi olabilir.
Ona “çok çalışmalısın.” demiş.
Deprem oluyor, sandım.
Sen iyi not aldın, varsayalım.

Not : Yan cümle, temel cümlenin ifadesini tanımlayıcı, belirtici, açıklayıcı rol üstlenir. Burada mühim olan temel ve yan cümleyi iyi ayırt etmektir. Temel cümle, cümlenin bize vermek istediği asıl yargıyı taşır.
Yan cümle temel cümlenin herhangi bir öğesi durumunda bulunabilir. Bu durumda yan cümlenin de öğeleri ayrıca bulunabilir.

b) Şartlı Bileşik Cümle ;
Hatırlatma : Fiillerde yada yüklemde şart ifadesi taşıyan ek “-se, -sa” ekleridir.
Biri diğerinin şartı olan ve birbirine şart ekiyle bağlanan cümleler şart bileşik cümledir.
Temel cümlenin ifade ettiği yargının okunması yan cümledeki şarta bağlıdır.

Hava güzel olursa, balığa çıkarız. (temel cümle “balığa çıkarız”dır. Balığa çıkma işi ancak havanın güzel oluşuyla gerçekleşecektir.)
Çok çalışırsanız, sınavı kazanırsınız.
“mi” zaman ve koşul anlamı taşıdığında bileşik cümle oluşturur. “Çalışmadın mı başarılı olamazsın.”

c) Ki’li Bileşik Cümle;
Dikkat : Ek olan –ki ( ilgi eki ) ile karıştırılmamalıdır.
Ki bağlacının sonuna gelen cümleye, neden-sonuç ilişkisine göre,bir başka cümleye bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Bir de baktım ki öğretmen derse girmiş.
Sonunda anladım ki çok çalışmalıyım.

d) Bağlı Bileşik Cümle ; Birbirine bağlaçla bağlı cümlelerdir.

Bağlaçlar; “ve, de, dahi, ise, ama, fakat, ancak, lakin, ya…ya, ne…ne vb.

- Başını omuzlarına koydu ve ağlamaya başladı.
- Çok çalıştım ama iyi puan alamadım.

e) Girişik bileşik cümle ; içinde fiilimsi ( isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil ) bulunan cümlelerdir.

Fiilimsi : İsim soylu oldukları halde yapım ekleri ile fiil görevi görürler.
Girişik bileşik cümlelerde yan cümlecik vardır. Fiilimsi yan cümleciğin yüklemini oluşturur.
Yan cümlecik temel cümlenin herhangi bir öğesi durumunda bulunabilir.
Akacak kan damarda durmaz.
( Özne durumunda)


Bu öfke dolu bakışlar beni korkutuyor. (Özne durumunda)
Bütün öğrenciler onun ağlayışını seyrettiler.
(Nesne görevinde)
Size ders çalışmanızı söylemiştim.
(Nesne görevinde)
Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
(D.T. görevinde)
Camı kırarak kaçtı.
(Z.T. görevinde)

f) Sıralı Bağımsız Cümleler ; Öğelerin hiç biri ortak olmayan sadece anlamca birbirini tamamlayan cümlelerdir.
Tavşan dağa küsmüş, dağın haberi olmamış.
Ben ders çalışıyordum, o ortalığı karıştırıyordu.
Göz göze geldik, elini salladı, başımı hafifçe salladım.

g) Sıralı Bağımlı Cümle ; Öğelerin biri yada birkaçı ortak olan cümlelerdir. Anlamca da birbirlerini tamamlarlar.
Kitabı eline aldı, okumaya başladı. (özne= O ortaktır)
Akşamları eve gider, yemeğini yer, ders çalışırdı.
(özne=O ortak, Akşamları=Z.T. ortak)

Not:Bağımlı sıralı cümlelerde ikinci veya üçüncü yükleme bağlı olmayan bir öğe onlara bağlanırsa anlatım bozukluğuna yol açar.
Çocuklarını çok seviyor, iyi de bakıyordu.
N Y 1 Y 2
Nesne ilk yüklemin öğesi iken ikinci yükleme de bağlanmıştır.Oysa ikinci yüklem Durum Fiilidir nesne almaz.

Herkes sessiz sedasız oturuyor, çocuklarla ilgilenmiyordu.
Ö Y 1 Y 2
Özne olumlu olan ilk yükleme bağlı iken, olumsuz olan ikinci yükleme de bağlanmıştır.İkinci cümlede “herkes” in olumsuzu kullanılmalıydı.

→Öğelerden yüklemin (genellikle) söylenmemesi durumunda Eksiltili Cümle oluşur.
Atın ürkeği, yiğidin korkağı…………………(sevilmez)
Borç vermekle,düşman vurmakla…………(tükenmez)

→Cümle içerisinde bulunan arasöz ( aracümle ) Parantez Cümlesini oluşturur.
Babası tüm çocuklarını, hele Ömer’i, çok severdi.
Herkes sizi, Güvem İlköğretim okulu öğrencilerini,
konuşuyor.
Cümleleri Yapılarına Göre İfade Edin
Ayağını yorganına göre uzat. (Basit cümle)
Komşu komşunun külüne muhtaçtır.
Her ağaç kökünden kurur.
Ülkemizi Atatürk kurtardı.
Ona, “sen tembelsin” demiş.
Siz bu dersi anladınız kabul ediyorum.
Hava güzel olursa balığa çıkarız.
Anladım ki çalışırsan başaracaksın.
Başımı omzuma dayadı ve ağladı.
Bizi ne arıyor, ne soruyorsunuz.
Akacak kan damarda durmaz.
Eve gitmeye karar verdik.
Yan Cümlecikler Cümlenin Hangi Öğesi Durumundadır. (Fiilimsileri de gösteriniz)
Akacak kan damarda durmaz. (Akacak kan=özne)
Görünen köy kılavuz istemez.
Uçağın düşüşünü seyrettiler.
Eve gitmeye karar verdik.
Elindekini atarak kaçtı.
Eve varmadan olmaz.
SORULAR
1. Hangisi Yapısına Göre Basit, Dizimine Göre Devriktir?

A) Bu eser, bir sanatçının hayatını anlatıyor.
B) Aynı kitabı birçok kez okudum.
C) Bütün bu olaylar, bir tek gerçeği anlatıyor.
D) Son romanında karışık anlatmış.
E) Vereceği cevabı toparlayamadı galiba.

2.Cümlede önemsenen öğeyi vurgulamanın bir yolu da onu yükleme yaklaştırmaktır.
Bu açıklamaya göre hangisinde Dolaylı Tümleç vurgulanmaktadır? 1991
A) Beni en çok onlar ilgilendirmişti.
B) O sonsuz maviliği yeniden gördüm.
C) En güzel yıllarım köyde geçti.
D) Binlerce kuş birden havalandı.
E) Ertesi gün tekrar geleceğini biliyordum.
3.Aşağıdakilerden hangisinde verilen cümle basittir? 99
A) Mustafa Kemal barış olmuş
Gürül gürül akan ırmaklarda.
B) Mustafa Kemal özgürlük olmuş
Özgürlük diye çarpan yüreklerde.
C) Mustafa Kemal bereket olmuş
Uzanıp giden bu topraklarda.
D) Mustafa Kemal türkü olmuş
İnanmış dudaklarda.
E) Mustafa Kemal ülkü olmuş
Uzak yakın bütün bayraklarda.
4.Aşağıdaki ikili dizelerden hangisi bitmemiş bir cümle durumundadır?1997
A) Gecenin koyu karanlığında
Rüzgârda sokak kokusu
B) Çiçek açmayı deniyordu
Bahçemizde erik ağacı
C) Uğraşma boşuna şiir yazamazsın
Bu kadar maviyken gökyüzü
D) Bana bu kadar açık söylemedi
Güzel olduğunu yaşamanın
E) Gökyüzünün maviliğine akarak
Savruldu sonsuza ışık hızım.

5. I. Masallardan çekerdik dizeleri, tülbent gibi
II. Biz kaldık, koyup gitti bahar
III. Yıldızlarda çobandık, değirmenlerde su
IV. Akıyor zaman, ağır, kendi gönlünce
Yukarıdaki dizelerin hangisinde birden çok yargı vardır?
A) I.-II. B) I.-III. C) II.-IV. D) II.-III. E) III.-IV.
6. Hangisi bir ünlem cümlesidir? 1993
A) Havalar yavaş yavaş ısınıyor.
B) Ne kadar da yaramaz bir çocuk.
C) Bu kitabı yeni aldım.
D) Yemeğimi henüz yemedim.
E) Yarın geziye çıkabiliriz.

7. Dağ, sonsuz yaratma gücünün simgesidir Anadolu’da. Anadolu insanının erdemi de, dağ gibi, yaklaştıkça görkemini, sonsuzluğunu kavratır bize. Üzerinde bunca insan barındırmış Anadolu, bir erdemler uygarlığıdır. Kıvrım kıvrım yolları tırmanıp o güzel insanlara kavuşunca erdemin, beğeninin ne olduğunu anlıyoruz.
Bu parçada aşağıdakilerin hangisine örnek yoktur?
A) Sıralı cümle B) Bileşik cümle C) Fiil cümlesi
D) İsim cümlesi E) Devrik cümle
8. Aşağıdakilerin hangisinde cümle yükleminin türüne göre diğerlerinden farklıdır? 1987
A) Sen de çiçek açtın erkenden
Küçük zerdali ağacım
B) Kar yine başladı yağmaya
Küçük zerdali ağacım
C) Daha maviydi damarların
Küçük zerdali ağacım
D) Bak kalın yapılı ağaçlar
Küçük zerdali ağacım
E) Şimdi okşar hafif hafif rüzgâr
Küçük zerdali ağacım
9.Aşağıdakilerin hangisi öğelerin dizilişi yönünden kurallı cümledir?
A) Bahar erdi, güller açtı burada.
B) Bahar çiçek çiçek gelince güzel !
C) Gözlerim yollarda geçti kaç bahar !
D) Ömrümüzün son demi sonbaharıdır artık !
E) Bir ilkbahar sabahı güneşle uyandın mı hiç?
10.Aşağıdakilerden hangisinde verilen dizeler eksiltili cümle durumundadır?
A) Benim bildiğim Atatürk
Bir sevgidir sonsuz.
B) Benim bildiğim Atatürk
Alçıya mermere sığmaz
C) Benim bildiğim Atatürk
Bir atılımdır durmayan
D) Benim bildiğim Atatürk
Bir anlamdır kocaman
E) Benim bildiğim Atatürk
Camdan çerçeveden uzak
11.Aşağıdaki cümlelerin hangisi anlamca olumludur?
A) Bunu birtakım kurallarla önlemek olur iş değil.
B) Adamcağız, sandıkları kadar paralı değil.
C) Gölün kıyısı, filmdeki gibi güzel değil.
D) Son romanının dili öyle yalın değil.
E) Köyden kente göçmeyi o da istemiyor değil.
12.Aşağıdakilerin hangisinde, yüklem olumsuz olduğu halde cümlenin anlamı olumludur?
A) Sizin nasıl çalıştığınızı hiç bilmez miyim?
B) Bu toplantıya siz de katılmaz mısınız?
C) Nereye gideceğini size hiç mi söylemez?
D) Geç kalacağınızı haber veremez misiniz?
E) Hava güzel olsa da mı gelmezsiniz?
13.Hangisinde virgülden önceki bölüm eksiltili cümledir? 1988
A) Dalaman’dan sonra Marmaris’te bir çay molası, ardından dağlara tırmanıyoruz.
B) Şoförlere kök söktüren bir yolmuş bu, ama güzelliğine diyecek yok.
C) Keskin virajlar aşıyoruz durmadan, her tırmanışta bir başka güzellik çıkıyor karşımıza.
D) Günlük ağaçlarının kokusu ağaçlarının kokusu dağları tütsülüyor, doğanın güzelliğini bastırıyor durmadan.
E) Altmış kilometre sonra dağlar geride kalıyor artık, birden bembeyaz bir tatil köyüne varıyoruz.

14.Hangisinin yüklemi ad soylu bir kelimedir?1991
A) Ben köy öğretmeniyim, bir bahçıvanım
B) Bütün köy çocuklarını getirin buraya.
C) Yalnızlıktan açarlar kimse bilmez onları.
D) Kaya diplerinde açmış çiğdemlere benzer.
E) Toprağı nasıl örterseniz öylece örtün beni.
15.Aşağıdakilerin hangisinde isim-fiille kurulmuş bir yan cümlecik, temel cümleciğin nesnesi görevindedir?
A) Onun şiir okuyuşundan sen de hoşlanırsın.
B) Öğretmenimizin şiir okuyuşunu çok beğeniyorum.
C) Güzel şiir okumak bir yetenek işidir.
D) Şiir okumaktan hoşlanmayanlar da olabilir.
E) Şiir okumanın da bazı kuralları vardır.

16.Yurdumuzun bozkırlaşan ovalarını yeniden ormanlaştırmak, bu toprakları güzelleştirip zenginleştirmek hepimiz için millî bir görevdir.
Bu cümlede kaç yan cümlecik vardır?
A) 6 B) 5 C) 4 D) 3 E) 2
17.Hangisi yapısına göre basit, söz dizimine göre devrik fiil cümlesidir?
A) Bu opera, eski bir müzik öğretmeninin hayat hikayesine ilişkinmiş.
B) Aynı romanın birçok çevirilerinin yapıldığını biliyoruz.
C) Bütün bu iddialar, bir tek şeyi ortaya koyuyor bence.
D) Son okuduğum romanda olay örgüsü karışık.
E) O anda vereceği yanıtı düşünüyordu galiba.
18.Hangisinde yan cümlecik, temel cümleciğin nesnesi görevindedir?
A) Bunun, yerinde bir karar olduğundan kuşkuluyum.
B) Onun hakkında söylenenlere inandım.
C) Bizimle geleceğine çok sevindim.
D) Bu sözü söylemiş olabileceğini sanmıyorum.
E) Söz verdiğim için gitmeliyim.

19.(I) Demre’yi geçer geçmez doğanın ve iklimin değiştiğini görürsünüz. (II)Nefis bir dağ havası sizi sarar.(III)Olağanüstü bir sessizlik başlar.(IV) Arada bir, keçi sesleri duyulur.(V)Sonra bir yığın Likya mezarıyla karşılaşırsınız.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisi yapısı bakımından ötekilerden farklıdır?
A) V B) IV C) III D) II E) I

20.”Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, tümleçler yada her ikisi ortak olabilir.”
Aşağıdakilerden hangisi bu açıklamaya uygun bir örnektir?1989
A) Gel demesi kolay, git demesi güçtür.
B) El el üstünde olur, ev ev üstünde olmaz.
C) Ak gün ağartır, kara gün karartır.
D) Adam adamdan korkmaz, utanır.
E) İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası içindedir.

21.”Yeryüzünde İstanbul kadar güzel bir kent bulmak çok güç.”
Bu cümle ile ilgili yargılardan hangisi yanlıştır? 2001
A) Ad cümlesidir B) Bileşik sözcük kullanılmıştır.
C) Ad eyleme yer verilmiştir. D) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
E) Bağlaç vardır.



CEVAP ANAHTARI:1.C 2.C 3.E 4.A 5.D 6.B 7.A 8.C 9.B 10.E 11.E 12.A 13.A 14.A 15.B 16.C 17.C 18.D 19.E.20.D 21.E