CÜMLENİN ÖĞELERİ

YÜKLEM :

 Cümlede işi, hareketi, yargıyı, bildiren çekimli unsura denir.

 Not :Bir cümle birden çok öğeden oluşabileceği gibi tek bir yüklemden de oluşabilir.

 * Ertesi gün okula müfettişler gelmişti.(C)     

* Düşünüyorum   (C)

* Güzeldi.  ( C ) 

Not:Yüklem genlikle cümlenin sonunda bulunur; ancak günlük konuşmalarda, atasözlerinde ve şiirde yüklemin yeri değişebilir.

*Gel çabuk buraya!

*Sakla samanı gelir zamanı .

*İstanbul u dinliyorum gözlerim kapalı

Not:Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.

*Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm (fiil)

*Kasaba halkı meydanda toplanmıştı.(fiil)

*Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi.(edat)

*Bu olayların suçlusu odur. (zamir)

*Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı.(ikileme)

*Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)

*Çalışmak yaşamın bir parçasıdır.

*Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat)

*Öğrenmenin bir yolu da okumaktır.

*Ali derslerinde çok başarılıydı.

2.ÖZNE

Yüklemin  bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.

Not:Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur.

*Seyirciler fotoğraf sergisini çok beğendi.

*Ailece bulmaca çözmeye meraklıdırlar.

*Güzel gözler tül ardından görünsün.

*Coşkun nehirler gibi ağlamak istiyorum.

*Ben bu yüzden yalnızlığa hasretim .

*Keskin bir rüzgar  eser şimdi dağlardan.

*İhtiyar kadın gitmeme taraftar değildir.

Not: Yüklemi  edilgen fiillerle kurulan cümlelerin gerçek öznesi yoktur.

*Yemekten sonra erkenden yatıldı.

*Okula kadar yüründü.

*Kahvaltıda çaylar içildi.

*Akşam geç saate kadar derse çalışıldı.

Üç çeşit özne vardır:

A.Gerçek Özne:

Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Cümlede iki şekilde gösterilir:

1)Acık Özne:

Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir

*Yağmur çok şiddetli yağdı.

*Çocuk iki gündür hasta yatıyor. 

*Gemi ufukta yavaş yavaş  kayboluyordu.

*Geceleri bir ses uykumu böler.

2)Gizli özne:

Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklem taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.

*Ertesi gün ona telefon ettim.

*Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.

*Bu kıyı kasabasına her yaz gelirim.

*Kumsalda yürüyüş yapıyorlar.

NOT:Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.

*Siyah renkli araba satılıktır.

*Dün akşam pencereler kapalıydı.

B)Sözde Özne:Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde,aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır.

*Ağaçtaki meyveleri topladı.

*Ağaçtaki meyveler toplan.

*Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.

*Bütün sınıf temizlendi.     

*Hep bir ağızdan ilahiler okunuyor.

*Düğün için yemekler yapıldı

C)Örtülü Özne

Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından, nedeniyle,…”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.

*Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.

*Yarışma halk tarafından çok beğenildi

*Kar nedeniyle yollar kapandı.

NOT:Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.

*Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı.(isim tamlaması)

*Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu.(isim)

*Derdini söylemeyen derman bulamaz.(sıfat fiil)

*Sana bakmak suya bakmaktır.(isim fiil)

*Okumak zihni dinlendirir.(isim fiil)

*Çoluk çocuk otobüse dolmuştu.(ekeylem)

*Yağmurlu havalar yarından sonra ülkeyi terk edecek(sıfat)

*Kimse seni benim kadar düşünmez(zamir)

3)NESNE

   öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur

Uyarı :isim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur.

Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.

a)Belirtisiz Nesne

  Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (--i) almamış olup yalın haldedir.

b)Belirtili Nesne

Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.Belirtme durum eki olmuştur.

*Bu yörede kızlarımız kilim dokur.

*Yolun kenarına kocaman kütükleri  yığmışlar.

*O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.

*Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.

*Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.

*Kadın kendine bir elbise almış.

*Ben aşkımla baharı getirdim

*Buram buram kekik kokar

*O buğulu gözlerinde parlak yıldızları seyrettim.

*Okulda sigara içmek yasaktır.

*Şafak gülleri ufukta bir bir soldu.

*Dün akşam burayı yakmışlar.

4.ZARF TÜMLECİ

Yer yön sebep miktar durum ve zaman bildirerek yüklemi açıklayan unsurdur. Zarf tümlecini bulmak için yükleme,       

nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından

ne tarafından, soruları sorulur.

*Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.

*Bu gece her zaman dişini tırnağına takarak çalışır.

*Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.

*Güneş her doğduğunda y l nızlık başına vurduğunda beni hatırla.

*Trabzonlara yaslanıp  şarkı söylüyor bir kadın.

 *Kırgın kırgın yüzüme bakma Rosa.

*Ipıssız bir gecede karşılaşmıştık seninle.

*Göçmen kuşlar güneye doğru göç ediyordu.

*Rusya’ya tonlarca fındık ihraç edildi.

*Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.

*Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.           

*Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.

UYARI:Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar.Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtilinesne,-e/-de/-den,hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.

* Hizmetçi,içeriyi iyice süpürsün.

                       n.                   

*Adam yavaşça içeri girdi.

*Bir süre sonra içeriden bir ses geldi.

             

                5)DOLAYLI  TÜMLEÇ

   Yönelme,bulunma ve çıkma bildirerek cümlenin anlamını tamamlayan unsura denir.

NOT:Dolaylı tümleç olan öğe mutlaka –e/-de/-den hal eklerinden birini alır.

*Buluşma yerine   hemen   gelmiş.

*Senin kirpiklerinde   bir damla oldu   akşam.

*Ağlamayan çocuğa   meme  verilmez.

*Bir havuz kenarında yan yana oturmuşuz.

*Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.

*Askerler kuyunun ağzına birikmişti.

*Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.

*İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.

NOT:Dolaylı tümleci bulmak için yükleme;

“kime,kimde,kimden,nereye,nerede,nereden” sorusu sorulur.

UYARI:-e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar.

   -de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.

*Korkudan kızın dili tutulmuştu.

*Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.

*Birazdan hava kararacak.

*Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.

*Denize yüzmeye gidiyorum.

*Ailesine yürekten bağlıydı.

             6)EDAT  TÜMLECİ

    Bazı edatlarla öbekleşerek cümleyi “amaç, araç, birliktelik, özgülük, karşılaştırma,…” gibi anlamlarla açıklayan unsurdur.

*Çalışmak için yurt dışına gitmiş.(amaç)

        e.t.                                                        

*Kadın oğlunu bulabilmek için gazeteye ilan vermiş.(amaç)       e.t.                                     

*Bu tatlıyı senin için ayırdım.(aitlik,özgülük)

                       e.t.                                     

*Yağmur yağdığı için baraj taşmış.(z.t.,sebep)

*Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler.(araç)

*Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek.(birliktelik)

*Adam öfkeyle yüzüme baktı.(z.t. durum)

*Ali,arkadaşlarına göre derse daha çok çalışıyor.(karşılaştırma)

*Bana göre bu iş olmaz.(görüş)

*Direğe karşı on adım yürüdü.(z.t. yön)

*Sen bile doğum günümü kutlamadın.

     e.t.                                    

NOT: “İçin” edatı kendinden önceki sözcükle birlikte neden-sonuç ilgisi kurarsa zarf tümleci,

   “ile” edatı durum ilgisi kurarsa zarf tümleci,

   “karşı” edatı yön ilgisi kurarsa zarf tümleci olur.

                    CÜMLEDE  VURGU

   Türkçede cümle vurgusu yüklem üzerindedir.Bu nedenle hangi öğe daha çok vurgulanmak isteniyorsa yükleme yaklaştırılır.

*Arkadaşları onu kapıda bekliyormuş.(D.T.)

*Arkadaşları kapıda onu bekliyormuş.(Nesne)

*Kapıda onu arkadaşları bekliyormuş.(Özne)

UYARI:Cümlede “mi” soru edatı varsa bu edattan önce gelen öğe vurgulanmıştır.

*Bu akşam siz İstanbul’a mı gideceksiniz? (d.t.)

*Bu akşam siz mi İstanbul’a gideceksiniz? (ö.)

*Bu akşam mı siz İstanbul’a gideceksiniz? (z.t.)

*Bu akşam siz İstanbul’a  gidecek misiniz?(y.)

NOT:Cümlede soru sözcükleri varsa soruya verilecek cevap olan öğe vurgulanmıştır.

*Masamdaki kalemleri kim almış?

---Ayşe.(Özne)

*Bu saatte nereden geliyorsun?

---Okuldan.(Dolaylı tümleç)

*Bahçeden ne kopardın?

---Elma.(Nesne)

CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER

1)   Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir.Bir öğe,bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir.

*Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş

                                b.li. n.

olan Dadaloğlu’nu    değişik bir bakış açısıyla incelemeliyiz.                    

                                      z.t                            y

*O ,  dün,  bize,   babasıyla   geldi.

  Ö.     Z.T.    D.T.   E.T.       Y.

2)  Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla birlikte kullanılabilir.

*Bir yıl kalacağım bu ili   Siirt’i,  çok   özleyeceğim.           

           B.li n.                Açıklycı.

*Annesini,  o çok sevdiği çileli kadını,elleriyle toprağa

    B’li n.              Açıklayıcısı

verdi.

*Çocuk;sevinçle,etekleri zil çalarak,telefona koştu.

               Z.T.            Açıklayıcısı

*Teyzem, Adana’da olan,buraya gelecekmiş.

    ö.            Açıklayıcısı

3)Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.

*Annesini,babasını,akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu.

*Evde,okulda,sitede,her yerde aynı konu konuşuluyordu.

4)Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez.

*Bahçenin,birkaç yıl önce yapılan duvarı

                   s.ö. (Özne,belirtili isim tam.)

yükseltilecekmiş.                                   

.       y.

*O her zaman ince eleyip sık dok   (yüklem,deyimden oluşmuş) 

                                  y.

 *Yaşlılara, yardım edelim.(Yüklem,birleşik.fiil.oluşmuş)

                          y.

 *Olay anlatımına dayanan eserler beğeniyle okunur.  

     s.ö.(sıfat tamlamasından oluşmuş)

5)Hitaplar,ünlemler ve bağlaçlar;öğe dışı sözcüklerdir.  (Bağımsız tümleçlerdir)

 *Arkadaşlar, beni dinler misiniz?

      ö.dışı

 *Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız.

                    ö.dışı

 *Eyvah,çocuk düştü.  

   ö.dışı

 6)Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler,kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.

 *Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,

 *Hürriyet,  hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.

     ö.                          y.

7)Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir.

*--Kimi seviyorsun?

  --Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya   

    yönelik.)

 *-Kim yapmış?

-Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)

 *-Nereye gidiyorsun?

-Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)

 *-Ne zaman geldin?

-Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)

 *-Kırılan neydi?

-Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)

8) “-mi” edatıyla oluşturulan soru cümlelerinde “-mi” hangi öğeden sonra gelmişse soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir.

* Bugün bize gelecek misin?(Soru yüklemi buldurmaya yönelik)

 * Bugün bize mi geleceksin?(Soru D.T.’yi buldurmaya yönelik)

 * Bugün mü bize geleceksin?(Soru Z.T.’yi buldurmaya yönelik)

 * Sen mi bugün bize geleceksin?(Soru özneyi   

 buldurmaya yönelik)

 * Seni mi çağırmış?(Soru B.Lİ N.’yi buldurmaya yönelik)

9)Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir.

 * Çocuklar,sevgiyle beslenir.(Edat tümleci vurgulu)

                    e.t.

*Cömert olmadan önce doğru olmayı bil.(B.li n. vurgulu)

 *Kitabım sende kalmış.(D.t. vurgulu)

SORU: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru,özneyi buldurmaya yöneliktir?

 A)   Beni mi aradılar?

B)   Aşağı mı ineceğiz?

C)   Dün mü geldiniz?

D)   Yağmur mu yağıyordu?

E)   Çok mu yoruldun?

SORU: “Sabah olunca,güneşin ilk ışıkları dağların doruklarını aydınlattı.”

  Aşağıdakilerden    hangisi,öğeleri    ve    öğelerinin sıralanışı   bakımından  bu  cümleye   benzemektedir?

 A)   Zaman,onun için çok önemlidir.

B)   Kardeşinin yerinde şimdi o çalışıyor.

C)   Evde yalnız kalınca müzik dinler.

D)   Babasının arkasından o da işe gitti.

E)   İki saat sonra su,depoyu doldurur.