BİLEŞİK FİİLLER

İki veya daha fazla sözün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek ve bir hareketi karşılayacak biçimde kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Yapılışına göre üç grupta incelenebilir:

a. Yardımcı Fiille Yapılan Bileşik Fiiller

Bir yardımcı fiille ondan önce gelen adsoylu bir sözcükten oluşur. Yardımcı fiil olarak “etmek, olmak, eylemek, kılmak” gibi fiiller kullanılır.

Etmek

“Bu olay beni çok tedirgin etti.”

“Gelmeden önce mutlaka telefon ederdi.”

“Akşamki yemek beni rahatsız etti.”d

“Her şey yoluna girer, biraz sabret.”

cümlelerinde altı çizili sözler bileşik fiildir. Bu fiillerde daha çok isim görevindeki sözcüğün anlamı hakimdir.

“Etmek” yardımcı eylemi bazı cümlelerde kendi anlamında da kullanılabilir.

“Bu ev söylendiği kadar etmez.”

cümlesinde “etmek” eylemi “değer, tutar” anlamında kullanılmıştır.

Bazen “etmek” yardımcı fiiliyle isim arasına başka sözcükler girebilir.

“Çok ağır işler yüklendi sırtına, ama şikayet bile etmedi adam.”

Bu tür fiillerde isim soylu sözcük çoğu zaman çekim eki alamaz. Ancak bazen istisnalar görülebilir.

“Hele bir dediğini yapma, sana ne işler eder görürsün.” cümlesinde “işler” sözcüğü çoğul eki almıştır.

Olmak

“Adam birden ortalıktan yok oldu.”

“Soğukta uzun süre kalınca hasta olmuş.”

“Konuşmacının sözlerine herkes mest oldu.”

“Bu küçük odaya iki gündür hapsolduk sanki.”

cümlelerinde altı çizili eylemler bileşik eylemdir.

“Kardeşim bu yıl doktor olacak.”

cümlesinde “olmak” eylemi meslek bildirmiş. Bu tür kullanımlarda da bileşik fiil yapmıştır.

“Olmak” yardımcı eylemi kendi anlamında da kullanılabilir.

“Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.”

“Olmak” fiilinin bileşik eylem yapıp yapmadığını anlamak için onu kendinden önceki sözcükle kullanabiliriz. Örneğin “doktor olmak” anlamlı bir fiildir de “daldığım olmak” anlamlı değildir.

Bunların dışında kullanılan “eylemek, kılmak” gibi yardımcı eylemler günümüzde yerlerini “etmek” eylemine bırakmışlardır.

Seyreyledim eşkal-i hayatı

Ben havz-ı hayalin sularında

dizelerinde altı çizili eylem “eylemek” yardımcı eylemiyle yapılan bir bileşik eylemdir.

“Sözü etkili kılmak için sözcükleri iyi seçmek gerekir.”

cümlesindeki “etkili” sözcüğü de “kılmak” yardımcı eylemiyle yapılmıştır.

b. Kurallı Bileşik Fiiller

Bunlar belli kurallara göre yapılan ve her birinin özel bir adla karşılandığı fiillerdir. Yardımcı eylemden önce bir fiil unsurunun getirilmesiyle yapılır. Dört grupta incelenir.

Yeterlik Fiili

Yapmaya gücü yetmek anlamında olan bu fiilin yapılışı “fiil + a(e) + bilmek” şeklindedir.

“Kapıyı biraz açabilir miyiz?”

“Sizinle ben de gelebilirim.”

cümlelerinde altı çizili fiiller yeterlik fiilleridir. Bu fiilin olumsuzunda yardımcı eylem tamamen ortadan kalkar.

“Soruyu kimse çözemedi.”

“Çok aradım, ama bulamadım.”

cümlelerinde altı çizili sözcükler yeterlik fiilinin olumsuz şekilleridir. Görüldüğü gibi yardımcı eylem yoktur. Fiile “-ama-, -eme-" şeklinde bir ek getirilerek oluşturulmuştur.

Bazen bir fiile yeterlik fiilinin hem olumlu hem olumsuz şekilleri getirilebilir.

“Bu soruyu o da çözemeyebilir.”

Tezlik fiili

Anlamında bir çabukluk ifadesi olan tezlik fiilinin yapılışı “fiil + ı (i, u, ü) + vermek” şeklindedir.

“O kadar soruyu bir saatte çözüverdi.”

“Şu paketleri üçüncü kata çıkarıver.”

cümlelerinde altı çizili fiiller tezlik fiilidir. Bu fiilin olumsuzu, az da olsa kullanılır:

“O kadar bekledim, bana bir mektup bile yazıvermedin.”

Olumsuz bir fiilin tezlik fiili olması durumunda ise, fiil “vazgeçme, bırakma” anlamları verir:

“Adamın üzerine fazla gitmeyin, sonra bir daha gelmeyiverir.”

Sürerlik Fiili

Anlamında bir devamlılık görülen bu fiilin yapılışı

şu şekildedir: Fiil + a(e) + kalmak
                                              durmak
                                              gelmek

“Kavga edenlerin haline bakakaldı.”

“Sen olayı düşünedur, ben şu yazıyı müdüre verip geleyim.”

“Asırlar öncesinden süregelen bu adetleri bırakmak kolay değil.”

cümlelerinde altı çizili fiiller sürerlik fiilleridir. Bu fiillerin olumsuzları kullanılmaz.

Yaklaşma Fiili

Anlamında “az kalsın olacaktı” ifadesi görülen bu fiilin yapılışı “fiil + a(e)+ yazmak” şeklindedir; yazı dilinde pek kullanılmaz, yerel bir söyleyiştir.

“İşe giderken yolda düşeyazdım.”

cümlesinde altı çizili sözcük yaklaşma fiilidir.

c. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller

Belli bir yardımcı fiili olmayan, sözcüklerin kendi anlamları dışında bir anlam verecek biçimde kaynaştıkları bileşik fiillerdir. Bunların büyük çoğunluğunu deyimler oluşturur.

“Tüm canlılar dile gelmişti sanki.”

“Her yeni düşünceye karşı çıkman doğru değil.”

“Burada geçen yıl meydana gelen olayda, iki kişi ölmüştü.”

“Bu davranışı, onu herkesin gözünden düşürdü.”

cümlelerinde altı çizili sözler birer anlamca kaynaşmış bileşik fiildir.