KÖK - EK- KELİME YAPISI

KÖK :  Bir kelimenin, daha küçük parçalara ayrılmayan,  anlamlı en küçük parçasına denir. Kelime kökü, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.

Örnek:

“Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.

Kökler dilin ana malzemesi olup bilemediğimiz zamanlardan beri vardır.Sonradan yapılmazlar.İhtiyaç duyduğumuz kelimeler bu köklerden faydalanılarak yapılır.

Kökler iki çeşittir:

1. İSİM KÖKLERİ 

Bir varlığı, niteliği, ilgiyi veya duyguyu en kısa biçimde tanıtan köklere denir. Dört çeşittir:

a) Varlık kökleri  : Çöl, yol, sıra, ev...

b) Nitelik kökleri : İyi, güzel, kötü...

c) Duygu kökleri : Ah, vah, tüh, ey...

d) İlgi kökleri      : Ben, sen, o, ile, için...

İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.

 Örnek: Karınca, kelebek, araba...

İsim kökü içine “yansıma kök” dediğimiz doğa ses ve görüntülerinden esinlenerek yapılmış kökler de girer.

fış – kır-

miyav-la-

çıt-ırtı

fıs- ılda-

2. FİİL KÖKLERİ

İş, oluş,hareket ve durum bildiren köklere fiil kökleri denir. 

 Örnek: Gel-, otur-, ver- ...

Dilimizde hem fiil hem isim kökü olarak kullandığımız kelimeler de vardır. Bunlara “ ortak kök” denir.Bu kelimeler tek anlam taşımalarına rağmen diğer köklerin tersine hem isim hem fiil eklerini alabilirler.Bu kökleri sesteş (eş sesli) kelimelerle karıştırmamak gerekir.Sesteş kelimeler, iki ayrı kelimedir, ortak kök ise tek bir anlamı olan, kullanıldığı yere göre fiil ya da sim olan kelimedir.

Örnek:

                eski   - y – en  giysi

               fiil kökü

eski

        ortak kök          

                     

             

                    eski      -ci

               isim kökü

                 

               ağrı  -  lar

             isim kökü

                    

ağrı

        ortak kök     

               ağrı   -  yor

             fiil  kökü

    taş-                                            taş – kın su                  

fiil kökü                                       fiil kökü    

                                                            

                       sesteş

                      kelimeler          

                                                  

    taş                                            taş – lık arazi                  

isim kökü                                    isim kökü

GÖVDE 

Bir dilde bulunan isim ve fiil kökleri varlıkların, kavramların, hareketlerin teker teker karşılığını verecek kadar çok değildir. Gerekli olan kelimeler bu köklere yapım ekleri getirilerek sağlanır. Bu yolla yapılmış kelimeler gövde denir.

Bir kelimenin gövde olabilmesi için en az bir yapım eki alması gerekir.

Örnek:

]     Uç     —    ak          → İsim gövdesi

Fiil  kökü  Yapım eki

]    Göz     —   le-         → Fiil gövdesi

İsim kökü     Yapım eki

]    Ev       —   ci           → İsim gövdesi

İsim kökü     Yapım eki

]    Uç       —ur-            → Fiil gövdesi

Fiil  kökü  Yapım eki

 

 

EKLER

Türkçe eklemeli (sondan eklemeli) bir dildir. Türkçe’de değişmez kökler, onlardan türetilen gövdeler ve kök ve gövdelere eklenen yapım ve çekim ekleri vardır.

¶Dilimizi kullanışlı hâle getiren; aynı kelimelerle farklı anlamlar ifade edilmesini, kelime haznesinin genişlemesini sağlayan, eklerdir.

EK

¶Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen seslere/hecelere ek denir.

Kelimelere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni kelimeler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez.

Ekler kendilerinden önceki kelimelere bitişik yazılır. Yalnız, “mİ” soru eki her zaman ayrı yazılır; “ek-fiil”in kendisi, yani “i-(mek)” de ayrı ya da bitişik yazılabilir. Zaten ek-fiil bitişik yazıldığında düşer, sadece zaman eki kalır:

mi: Gelmedi mi?

i(mek): Gelecek idi, gelecekti

Ekler yapım ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır. Yapım ekleri anlam; çekim ekleri de görev belirler.

EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:

  

 İsim kökü

1)Türkçe’de dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.

Ev-i yandı (İyelik eki)

Ev-i yıktılar (Hâl eki)

Veli-nin ev-i (Tamlama eki)

 Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)

2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri isimlere, kişi ekleri fiillere gelir.

Ev-i-m....İyelik eki , Geldi-m.....Kişi eki

3) Türkçe’de –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:

İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)

İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)

Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil)

Gözlerin bir iç-im su....(Yapım eki)

4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:

Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki)

Dün bize geldi-ler (Kişi eki)

Bu millet nice Kemal-ler yetiştirdi. (Yapım eki)

NOT : -lar, -ler ekleri özel isimlere gelip onların anlamlarını değiştirirse yapım ekidir. Bu durumda kesme işareti kullanılmaz. Özel isme gelip çekim eki olursa kesme işareti kullanılır.

Dün gece bize Mehmetler geldi.....Yapım eki

Sınıftaki Mehmet’ler ayağa kalksı)...Çekim eki

5) Yapım ve çekim ekleri köklere getirilirken şu sıra izlenir:

Yaz-ı-s-ı –n -ı

 

                   Hal eki

                 Kaynaştırma harfi

 İyelik eki

          Kaynaştırma harfi

        

Yapım eki

     Fiil Kökü    

6) Aslında küçültme ve sevgi eki olan –cık bazen varlık isimleri yapar .

Tepe-cik, yavru-cuk  

Bu örneklerde küçültme anlamı varken; (badem-cik) kelimesinde bir organın adı söz konusudur.

7) –ı, -i, -u, -ü yapım ekleri hem fiilden isim yapar, hem de fiilden fiil yapar.

Kaz-ı çalışmaları başladı...Fiilden isim yapma eki

Boyayı kaz-ı-dı..Fiilden fiil yapma eki

8. –ış, -iş ekleri bazen isim, bazen fiil yapar.

Tatlı bir bakışı vardı... Fiilden isim yapma eki.

Birbirlerine bakıştılar... Fiilden fiil yapma eki.

I. ÇEKİM EKLERİ

¶Kelimelerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir.

Çekim ekleri, kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar.

Kök veya gövde hâlindeki kelimeler ancak çekim eklerini alarak diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır.

Kardeş kitap yer sor.”

Bu kelime dizisi bu hâliyle ancak bir kelime yığınıdır. Bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez. Ancak “bu kelimelerle ne söylenmek istenebilir”, sorusundan hareketle bir şeyler uydurulabilir ki bu yolla bu kelimelerin ne için söylendiği kesin olarak bilinemez.

Öyleyse bu kelime yığınını anlaşılır hâle getirmek için çekim eklerine ihtiyaç vardır. Çeşitli çekim ekleriyle bu kelimelerden anlamlı cümleler çıkarabiliriz:

Kardeşine kitabın yerini sor.

Kardeşimden kitapların yerini soracağım.

Kardeşin kitabının yerini sordu.

Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Çekim ekleri yeni kelimeler türetmeye yarayan ekler değildir; yani bu ekler kelimenin anlam ve türlerini değiştirmeyen eklerdir. Yukarıdaki örnekte değişik çekimlere rağmen kelimelerin anlamlarının değişmediği görülür.

Çekim ekleri getirildikleri kelimenin türüne göre ikiye ayrılır:

İsim çekim ekleri ve Fiil çekim ekleri

A. İSİM ÇEKİM EKLERİ

¶İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.

İsim çekim ekleri şunlardır:

Hâl ekleri: -i, -e, -de, -den, -in, -ce, -le

İyelik ekleri: -m, -n, -i, -si, -miz, -niz, -leri

Çoğul eki: -ler

Soru eki: mi

Ek-fiil: -dir, -idi, -imiş

Tamlama ekleri: -in,

1. HÂL (DURUM) EKLERİ

¶İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir.

İsmin hâllerinin başında yalın hâl (nominatif) gelir, ama bu hâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; isimler konusunda işlenmiştir.

a. Belirtme/Yükleme Hâl Eki (-i )

Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...

İsmi fiile bağlar.

Çocukları buradan kim alacak?

Babası çocuğu çağırdı.

Şimdi soruları cevaplayın.

Burada kimi bekliyorsunuz?

Not:Türkçe’de dört çeşit –ı, -i, -u,-ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.

Ev-i yandı (İyelik eki)

Ev-i yıktılar (Hâl eki)

Veli-nin ev-i (Tamlama eki)

Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)

b. Yönelme Hâl Eki (-e )

]İsimleri fiillere, bazen de edatlara bağlar.

 Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur.

okul-a git, ev-e dön...

]Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar.

]Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir. Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir:

Bugün okula gitti.

Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)

Fiyat, araç ile anlamı katar:

Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)

Bu iş kaç paraya olur?

]Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:

Bu iş sabaha biter.

Haftaya size gelelim.

]Yer bildirir:

Bizi karşılamak için kapıya geldi.

]İsimleri edatlara bağlar:

Akşama kadar okulda ders çalıştık.

Sabaha karşı varırız.

Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu.

]Deyim kurar:

Ağzına geleni söyler.

İşleri yoluna koymak

Başına buyruk.

Başa gelen çekilir.

Çok cana yakın bir çocuktu.

]İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:

Bunu size aldık. (sizin için)

Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)

Annesini görmeye gitti.

]İkilemeler kurarak durum bildirir:

Otobüse nefes nefese yetiştiler.

İki ahbap kafa kafaya vermiş...

] “-an, -en” sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:

Soran sorana,

geçen geçene,

giden gidene...

]Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:

Geçmiş olsuna gitti. (demeye)

c. Bulunma Hâl Eki (-de )

]İsimleri fillere bağlar.

ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...

]Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)

Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)

Her şey yerli yerinde. (yüklem)

]Zaman bildirir:

Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tüml.)

]Fiili durum yönüyle niteler:

Suyu bir yudumda içti. (zarf tüml.)

Siz ayakta kaldınız.

Çamaşırları elde yıkıyormuş.

]Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:

Yılda yirmi gün izni var.

Haftada bir geliyor.

Yüzde yetmiş başarı vardı.

]İkilemeler kurar:

Ayda yılda bir uğrar oldu.

Elde avuçta ne varsa bitti.

]Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Parmak kalınlığında yaprakları var.

]Yapım eki görevi görür:

Gözde sanatçılarımızdandı.

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

Sözde Ermeni soykırımı...

d. Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki (-den )

]İsimleri fillere bağlar.

okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...

]Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:

Ali, evden yeni çıktı.

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

]Edat tümleci ve yüklem de yapar.

Gönüldendir şikâyet. (yüklem)

Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)

Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)

]Durum bildirir:

Yağmur hafiften yağıyor.

Ben onu yakından tanırım.

]Üstünlük, karşılaştırma bildirir:

Kıldan ince

baldan tatlı

Erzurum’dan soğuk şehir yok.

Bundan iyisi bulunmaz.

]Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:

Verilen pastadan bir dilim yedi.

Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.

Canından can vermek istiyordu.

]İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:

Akşamdan beri seni arıyoruz.

Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?

]Sebep bildirir:

Soğuktan tir tir titriyordu.

Yorgunluktan uyuyuverdi.

]İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:

Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.

Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.

]Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu.

Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.

Toptan satış

Uzaktan akraba

En içten duygular

]İkilemeler kurar:

Zavallı çocuk günden güne eriyor.

Baştan başa bizim bu topraklar.

Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.

Dünden bugüne ne değişti ki...

]Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:

Üstüne yünden bir kazak almıştı.

Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.

Ayı derisinden post; Rus’tan dost olmaz.

]Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:

Bu işi dünden halletmeliydik.

Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.

e. Eşitlik Hâl Eki (-ce )

]İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe'nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir.

ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe...

]Gibi, benzerlik anlamları katar:

Çocukça davranışları vardı.

İnsanca hareket etmeliyiz.

]Yüklem yapar:

Onun davranışları çok zaman delicedir.

]Bakımında, yönüyle anlamı katar:

O sizden kiloca biraz daha düşük.

Akılca birbirinizden farkınız yok.

]Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:

Sence bu yaptığın doğru mu?

Bence bu doğru.

]Çokluk, abartma anlamı katar:

Evinde yüzlerce kitabı var.

]Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyu anlamı katar:

Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.

O gün sizi saatlerce bekledik.

]Birliktelik, beraberlik anlamı katar:

Bu kararı sınıfça aldık.

Bugün milletçe sevinçliyiz.

]Durum bildirir; zarf tümleci yapar:

Anlatılanları sessizce dinledi.

Düşüncelerini açıkça dile getirdi.

Elazığ'dan gizlice ayrıldık.

]Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:

Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.

Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi.

f. Vasıta Hâl Eki  (-le )

] “ile” edatı kaynaklıdır; “i” düşürülerek kullanılır.

]Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynaştırma harfi girer:

masa→masa-y-la.

]Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde –la, -le şeklindedir:

kalem→kalemle.

]İsim ve isim soylu kelimelere eklenerek değişik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

]Edat tümleci yapar:

Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)

]Durum bildirir; zarf tümleci yapar:

İşi kolaylıkla başardı.

Ayağına gelen topa hızla vurdu.

Babasını sevinçle karşıladı.

]Yüklem yapar:

O artık bizimledir.

]Birliktelik anlamı katar:

Öğrencileriyle geziye gitmişti.

]Araç, alet bildirir:

Arabasıyla evimize kadar getirdi.

İğneyle kuyu kazıyorsun.

] “ve” bağlacı görevinde kullanılır:

Annemle kardeşim buraya geldiler.

Baki’yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir.

]Sebep ve zaman bildirir:

Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.

Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.

Zilin sesiyle yarışma bitti.

g. İlgi Hâl Eki (tamlayan eki)   (–(n)in )

]İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.

]Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için “–İm” şeklindedir: ben-im, biz-im.

]İsimleri isimlere bağlar:

Benim elim kanadı

Kitabın yaprağı yırtılmış.

Yalancının mumu...

Gözlüğün camı...

]İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:

Bunu senin için yaptım dedi.

]İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:

Birincilik ödülü Atilla'nın oldu.

En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.

Not: “-den” eki tamlayan ekinin yerini tutabilir:

öğrencilerin bazıları→öğrencilerden bazıları

onların biri→onlardan biri

2. İYELİK EKLERİ

İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir. İyelik ekleri şunlardır:

Tekil Kişiler:   Ben (-ım, -im, -um,-üm)  Kitab-ım

                    Sen (-ın, -in, -un, -ün)        Kitab-ın

       O  (-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü) Kitab-ı, araba-sı

Çoğul Kişiler: Biz (-ımız, -imiz, -umuz, -ümüz) Kitab-ımız

       Siz (-ınız, -iniz, -unuz, -ünüz)  Kitab-ınız

       Onlar (-ları, -leri) Kitap-ları

kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları

masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları

su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları

ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri

]İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir:

Zil, şal ve gül. Bu bahçede raksın bütün hızı...

Şevk akşamında Endülüs üç defa kırmızı...

Aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir.

İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir.

Kapının kol-u,

işin baş-ı,

hayvan sevgi-s-i

]İyelik ekleri bazen yer bildiren zamirlerden (işaret zamirleri) sonra gelerek belirtme görevlerinde bulunur:

burası, ötesi, şurası...

]Sıfatlardan sonra gelerek zamir yapar:

doğrusu, böylesi, başkası...

]Bazen isimlerle ve sıfatlarla birlikte sevgi ve abartma ifade eder:

Camın İstanbul.

Güzelim çiçekler kurumuş

]İyelik eklerinden sonra hâl ekleri gelebilir:

Baba-m-a soracağım.

Kardeş-i-n-i arıyormuş.

]-ler ekiyle –i iyelik eki birlikte kullanılarak zaman bakımından genelleme yapılır:

akşamları, sabahları, gündüzleri...

3. İLGİ ZAMİRİ   (-ki )

]İlgi zamiri belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir:

benim kalemim→benimki

onun eli→onunki

]Türkçe’de üç tane “ki” vardır: “ki”, “-ki”, “-ki”

a. “ki” Bağlacı

]Sadece “ki” biçimi vardır.

]Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.

]Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.

] “ki” ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:

Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-

Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.

Atatürk diyor ki: ...

Bir şey biliyor ki konuşuyor.

Ben ki hep sizin için çalıştım.

Sınavı kazanabilir miyim ki...

Baktım ki gitmiş.

b. “-ki” İlgi Zamiri

]Ek hâlindeki tek zamirdir.

]Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar.

]Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece –ki şekli vardır:

senin kalemin→seninki, Ali’nin eli→Ali’ninki, onun düşüncesi→onunki...

c. “-ki” Yapım Eki

]İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir.

]Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken “-dE” hâl ekiyle birlikte kullanılır.

]Sadece –ki ve az da olsa –kü şekilleri vardır:

bu yılki sınav, yarınki maç, dünkü film, bugünkü aklım...

masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...

4. ÇOĞUL EKİ (–ler / –lar )

]Cins isimlerine gelerek onların çoğul şekillerini yapar.

]Kelimeler arasında ilgi kurmaz:

dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler...

]Özel isimlere getirildiğinde:

1. Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır

Yarın Ahmetlere gideceğiz.

İzmir’e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz.  (burada özel isme getirilmemiş.)

Aliler bize gelecekler.

2. Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:

Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir.

Bu topraklarda ne Çaldıran’lar, ne Ridaniye’ler yaşandı.

3. Aynı ismi taşıyanları belirtir:

Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.

Hüseyin’lerin hepsi buraya gelsin.

4. Abartma anlamı katar:

Çalışmak için ta Almanya’lara gitti.

5. Topluluk kavramı bildirir:

Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar...

Bunların dışında:

]İkilemeler yapar:

Yıllar yılı bekledik.

]Abartma anlamı katar, bazen “bir” kelimesiyle birlikte bu anlamı verir:

Ateşler içinde kıvranıyordu.

O gün dünyalar benim olmuştu.

Valizler dolusu kitapları ne zaman almıştı.

Bir kumaşlar almış, görmelisiniz.

Bir bahçeler var, sözle anlatılmaz.

Bir zamanlar ne kadar şendik.

]Çoğul zamirlere getirilerek tekrar çoğul yapar:

Bizler, sizler

]Saygı veya alay anlamı katar:

Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.

Müdür Bey döndüler mi?

]Her anlamı katar:

Akşamları erken yemek yeriz.

Sabahları geç kalkarım.

] “Yaş” kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir:

O zaman henüz sekiz yaşlarında idi.

]İyelik üçüncü çoğul eki ve şahıs eki ile karıştırılmamalıdır.

Çocuklar (çoğul eki) annelerini (iyelik eki) bekliyorlar (şahıs eki).

5. SORU EKİ (mi)

]Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir:

Gelecek miydin? (fiile)

Sen misin? (isme)

]Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır.

]Büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar:

Salı mı?

Sen mi?

O mu?

Ölü mü?

]Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır.

Seni çağıran bu çocuk muydu?

]Vurguyu kendinden önceki kelimeye aktarır. Yani mi soru ekinden önce gelen kelime vurgulanan kelimedir:

Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?

Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?

]Soru anlamının dışında Pekiştirme görevinde  de kullanılır:

 Güzel mi güzel bir yer burası.

6. EK-FİİL

]İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, ek hâlindeki fiildir.

] “imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır.

]Dört kipe göre çekimi vardır:

Geniş zaman

-di’li geçmiş zaman

-miş’li geçmiş zaman

Şart kipi

1. Geniş zaman

İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar. Üçüncü kişilere “-dir” eki getirilir.

“insanım, insansın, insan(dır), insanız, insansınız, insan(dır)lar”

Ben bir küçük kelebeğim.                                  

Üstümüze doğan bir güneşsin sen.         

Her taraf bugün bir başka güzel(dir).       

Bu ek fiillere getirildiğinde kesinlik veya olasılık anlamı katar.

Ulaş şimdi tatil yapıyordur. (olasılık)

Bu durumda işe gitmeyecektir. (kesinlik)

2. – Görülen geçmiş zaman

Ek-fiilin bilinen geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir.

“idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler”

Bir güzelin hayranıydım. ←hayranı i-di-m

Dün daha heyecanlıydın. ←heyecanlı i-di-n

Merhametli biriydi.         ←biri i-di

3. -Öğrenilen geçmiş zaman

Ek-fiilin bilinmeyen (öğrenilen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır.

“imişim, imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz, imişler”

Suçlanan ben-miş-im.                 ← ben imişim

Meğer sen ne çalışkan-mış-sın.    ← çalışkan imişsin

Adam yirmi yıldır evine hasret-miş.          ← hasret imiş

4. Şart

Eklendiği isimlerle yancümlecik kurar ve temel cümlenin şartını bildirir. Bazen karşılaştırma anlamı da katar.

“isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler”

Elbise ucuzsa hemen alalım.       ←ucuz ise

Maaşlar düşük, giderlerse oldukça fazla. ←giderler ise  (karşılaştırma)

Dikkat

Ben iyi bir okurum.         Ek-fiilin geniş zamanı

Hep iyi kitaplar okurum.  Şahıs eki

Benim okurum anlayışlıdır.          İlgi eki ve iyelik eki

Öğrenciydi                    ek-fiil çekimi

Uyuyordu                      birleşik çekim

Öğrenciymiş                  ek-fiil

Uyuyormuş                    birleşik zaman

Öğrenciyse                    ek-fiil

Uyuyorsa                      birleşik zaman

Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden önce “değil” kelimesi getirilerek yapılır:

birinci değilim, değildim, değilmişim, değilsem

7. TAMLAMA EKLERİ

Bu eklerden tamlayan eki (ilgi eki: -in: kalem-in), isim hâl eklerinde; tamlanan eki (-i: uc-u) de iyelik eklerinde anlatıldığından burada tekrarına lüzum görülmedi.

ù

B. FİİL ÇEKİM EKLERİ

Dilimizde fiiller çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil şahıs emir çekimi hariç bütün fiiller çekim eki alarak kullanılır.

¶Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını, yapılış şeklini ve şahsını belirtirler.

Dilimizdeki fiil çekim eklerini şu şekilde sınıflandırabiliriz:

Zaman ve şekil ekleri (haber ve dilek kipleri)

Şahıs ekleri

Soru eki

Ek-fiil

Şimdi bunları tek tek inceleyelim.

1. ZAMAN ve ŞEKİL EKLERİ

a. HABER KİP EKLERİ

Dilimizde üç temel zaman vardır:

Geçmiş zaman

Şimdiki zaman

Gelecek zaman

Ama bütün zamanları içeren tasnif şudur:

Geçmiş zaman (Bilinen geçmiş zaman ve öğrenilen geçmiş zaman)

Şimdiki zaman

Gelecek zaman

ve bunların hepsini kapsayan

Geniş zaman

Fiilde anlatılan işin, kılışın, oluşun, hareketin, durumun bağlı bulunduğu zamana fiilin zamanı denir. Haber kiplerinde de fiilin zamanı bildirilir. Yalnız aşağıda ele alınacak olan zaman ekleri bazen kendi zamanlarını belirtmeyebilirler; çekim eki olmaktan çıkabilirler veya anlam kayması sonucu başka bir zamanı belirtebilirler:

hünkârbeğendi, geçmiş (zaman), gelecek (zaman), okur yazar... (yapım eki görevinde)

Bir gün Hoca pazara çıkar. (çıkmış)... (anlam kayması)

Bu altı zamanı ifade eden ekler şunlardır:

1. Görülen Geçmiş Zaman Eki  (-di )

Fiil kök veya gövdesine gelerek görülen/şahit olunan ve bilinen geçmişe ait bir işin vb. anlatılmasını/hikâye edilmesini/haber verilmesini sağlar:

Geldim, okumadın, yürüdü, koştuk, söylediniz, ağladılar...

Diğer görevleri:

İkilemeler kurar:

Oldu bittiye getirdiler.

Zaman bildirme işlevini yitirip yapım eki olarak kullanılabilir; sıfat ve isim olarak kullanılan kelimeler türetir:

Mirasyedi (adam), şıpsevdi, külbastı, imambayıldı, gecekondu, kaptıkaçtı...

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki (-miş)

Fiil kök veya gövdesine gelerek görülmeyen/şahit olunmayan ve bilinmeyen geçmişe ait, başkasından duyulan bir işin vb. anlatılmasını/nakledilmesini sağlar:

Uyumuşum, konuşmuşsun, sevmemiş, durmuşuz, bilememişsiniz, almışlar...

Diğer görevleri:

Farz etme anlamı katar:

“Çay içen var mı?”, diyorlar. Ben de “evet, ben bir çay tiryakisiyim.” diyormuşum.

Sonradan fark etme anlamı katar; başkasından duyma söz konusu olmaz:

Dün çok yorulmuşum.

Teşekkür ederim, yemek güzel olmuş.

Anlam kayması sonucu –yor eki yerine de kullanılmakta:

Nasıl bir şey aramıştınız?

Zaman anlamını yitirip yapım eki (sıfat-fiil eki) olarak kullanılabilir; sıfat-fiiller türetir; bu sıfat-filler sıfat olarak kullanıldıkları gibi isimleşebilirler de:

Başlamış iş, verilmiş sadaka

geçmiş (zaman), ermiş (adam)...

3. Şimdiki Zaman Eki (-yor )

Fiil kök veya gövdesine gelerek hâlen yapılmakta olan bir işin vb. anlatılmasını/bildirilmesini sağlar:

Zil çalıyor.

Öğrenciler teneffüse çıkıyor.

Dünya dönüyor, zaman geçiyor, insanlık gelişiyor, ama Türkiye...

4. Gelecek Zaman Eki (-ecek )

Fiil kök veya gövdesine gelerek daha sonra yapılacak olan bir işin vb. bildirilmesini sağlar:

Oraya gideceğim ve onu göreceğim.

Bilmez ki giden sevgililer dönmeyecekler.

Ömrüm böyle esrarlı geçecek ses vermeden.

Zaman anlamını kaybedip yapım eki olarak da kullanılır; sıfat-filler yapar; bu sıfat-fiiller isimleşebilir:

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın?

Buralar yaşanılacak yerler değil.

Geleceğini garantiye almalısın.

Alacaklı gibi duruyorsun.

Soğuk içecekler satılır mı burada?

Yakacakları yazdan hazırlamalı.

5. Geniş Zaman Eki (-r, -ar, -er)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin vb. geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesini sağlar:

Seni ancak ebediyyetler eder istiab.

Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem

Yaş otuz beş! yolun yarısı eder.

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;

Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

Her duvar, her kovukta şimdi niye

Bir büyük göz niyaz eder, ağlar

"Bitsin artık bu gizli şüphe!" diye?

Bu ek zaman anlamını yitirip yapım eki olarak da kullanılarak sıfat-fiiller yapar; bu sıfat-fiiller de isimleşebilir:

Benzer soruları daha önce cevaplamıştım.

Seninki çekilir dert değil.

Okur yazar oranı sürekli artıyor.

Uyurgezer, uçaksavar, yanardöner, benzerleri...

Geniş zamanın olumsuz çekiminde bu ekin kullanımı biraz izah gerektirir. Bazı şahıslarda olumsuzluk ekinden sonra geniş zaman eki gelmezken bazılarında da “z” olarak kullanılır:

Gel-i-r-im→gel-me-m                  ek yok

Gel-i-r-sin→gel-me-z-sin              z

Gel-i-r→gel-me-z                                   z

Gel-i-r-iz→gel-me-y-iz                 ek yok

Gel-i-r-siniz→gel-me-z-siniz          z

Gel-i-r-ler→gel-me-z-ler               z

Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;

Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.

b. DİLEK KİP EKLERİ

Dilek kipleri, iş, oluşu, kılışı, durumu ve hareketi zamana bağlı olmadan, tasarı ve dilekle ilgili olarak bildiren kiplerdir.

Dilek kipleri dörde ayrılır:

Dilek-şart kipi

İstek kipi

Gereklilik kipi

Emir kipi

Bu kiplere ait ekler şunlardır:

1. Dilek-şart kipi eki (-se)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar:

Ağlarsa anam ağlar

İsterse, veririz.

Olursa bir şikâyet ölümden olsun.

Dönersem kahpeyim millet yolunda bir azîmetten

Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına

Uzanırken gece mehtabı getirsem yanına

Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç!

2. İstek kip eki (-e)

Fiil kök veya gövdesine gelerek istek anlamı katar.

Bana sor sevgili kaari, sana ben söyleyeyim

Sonra bir yer bulup oturdum. Hadi bir sigara içeyim dedim

Bunu böyle bilesiniz.

 Nereye dikilmek istersen

Söyle seni oraya dikeyim!

3. Gereklilik eki (-meli)

Fiil kök veya gövdesine gelerek işin olması gerektiği anlamını katar:

Gül tenli, kor dudaklı, kömür gözlü, sürmeli...

Şeytan diyor ki sarmalı, yüz kere öpmeli..

Ya şevk içinde harap ol, ya aşk içinde gönül!

Ya lâle açmalıdır göğsümüzde yahut gül.

 Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim

4. Emir kipi eki (-sin, -in(iz), -sinler)

Fiil kök veya gövdesine gelerek ikinci ve onların aracılığıyla da üçüncü şahıslara emir verilmesini sağlar.

Birinci şahısların emir çekimi olmadığı gibi ikinci tekil şahsın da çekimi olduğu hâlde eki yoktur:

Ağla ağla Sakarya!

Ey vuslat! O aşıkları efsununa ram et!

Ey tatlı ve ulvi gece! Yıllarca devam et!

Bu yazıyı acele yazsınlar!

Alın, bunları da okuyun!

2. ŞAHIS EKLERİ

¶Şahıs ekleri, fiili şahsa bağlayan; fiildeki işi, kılışı, hareketi yapanı; oluşa ve duruma sahip olanı bildiren eklerdir.

Şahıs eklerinin tekil ve çoğul şekilleri vardır.

Kiplere göre şahıs ekleri değişiklik gösterir; fiil kök veya gövdesinin ünlüyle veya ünsüzle bitişine göre iki çeşit şahıs eki vardır:

1.Şimdiki, gelecek, geniş ve -Öğrenilen geçmiş zamanlarla gereklilik ve dilek kiplerinde kullanılan kişi ekleri:

-im, -sin, ---, -iz, -siniz, -ler

bilir-im, bilir-sin, bilir, bilir-iz, bilir-siniz, bilir-ler

geliyor-um, alacak-sınız, olmuş-lar, bilmeliy-iz, gide-sin

2.–Görülen geçmiş zamanla dilek-şart kipinde kullanılan kişi ekleri:

-m, -n, ---, -k, -niz, -ler

aldı-m, aldı-n, aldı, aldı-k, aldı-nız, aldı-lar

alsa-m, alsa-n, alsa, alsa-k, alsa-nız, alsa-lar

Emir çekimi de ayrı eklerle yapılır:

git-sin, gid-in(iz), git-sinler

3. OLUMSUZLUK EKİ  (-me)

Fiil kök veya gövdelerine gelerek olumsuz çekimlerini yapar. Fiilin yapılmadığını, işin olmadığını bildirir. Bütün fillere gelebilir:

Gel-me-di, al-ma-dı, ver-mi-yor, ol-mu-yor, bil-me-meli, söyle-me!, dinle-me!

Bazı durumlarda ekin ünlüsü daralır:

Gel-mi-yor, oku-mu-yor, sev-mi-yor...

4. SORU EKİ  (mi)

]Soru eki isimlerden ve fiillerden sonra kullanılabilir. Eklendiği kelimeden ayrı yazılır. ünlü uyumlarına girer.

Aldık mı?

Geldi mi?

Okudun mu?

Gördün mü?

]Soru anlamının dışında başka görevlerde de kullanılır:

]Seçenek sunar:

Alır mı almaz mı bilemem.

Şart, koşul bildirir:

Buraya geldi mi tepesi atıyor.

Derslerine çalıştı mı kazanır.

Yollar kapandı mı gelemez.

]Zaman anlamı katar:

Hava bulutlandı mı yola çıkın, dedi.

Buraya geldi mi size de uğrar.

]Şaşırma, hayret, beklenmezlik bildirir; ünlem ifade eder:

Bir de onu karşımda görmeyeyim mi!

Aniden babasına rastlamasın mı!

]Tehdit, korkutma bildirir:

Sopayı elime aldım mı görürsün.

]Fiile kesinlik anlamı katar:

Bakarsın buraya uğrar mı uğrar.

Sizin işinizi yaptı mı yaptı.

5. EK-FİİL

Fiillerin birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlar:

“imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır.

çalışmış i-di-k→çalışmıştık

okuyor i-se→okuyorsa

okuyor i-miş-ler/okuyorlar imiş→okuyorlarmış

-Görülen geçmiş zamanın hikâyesi, şartı; -Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı; şimdiki zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı; gelecek zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı; geniş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı; dilek-şart kipinin hikâyesi, rivayeti; istek kipinin hikâyesi, rivayeti; gereklilik kipinin hikâyesi, rivayeti ve şartı ek-fiil alabilir. Bunlar filler konusunda ayrıntısıyla işlenecektir.

ùù

II. YAPIM EKLERİ

¶Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:

Gel-(-mek,-dim, -miş...)

Baba(-m, -lar, -dan)

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. ¶ Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:

baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı

sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi

göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük...

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. ¶ Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:

bil-gi-ler, bil-dir-di;

göz-le-meliyim, göz-lük-ten...

Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:

bil-gi-li,bil-dir-i

göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük...

Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:

İsim yapan yapım ekleri:            İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler

Fiil yapan yapım ekleri:   İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler

1. İsim yapan yapım ekleri

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçe’mizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:

a. İsimden isim yapan ekler

-lik

]Yer isimleri yapar:

kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...

]Alet ve araç isimleri yapar:

başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...

]Topluluk isimleri yapar:

gençlik, insanlık, Türklük...

]Soyut isimler yapar:

gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik...

]Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar:

bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık...

]Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar:

iyilik, güzellik, küçüklük...

]Meslek isimleri yapar:

öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...

]Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar, kışlık odun;

günlüğüm,        günlük masraf;

elbiselikler,        elbiselik kumaş;

turşuluklar,        turşuluk biber;

kiralıktan,          kiralık daireden,

satılıklar,           satılık arsalar...

-ce

]Dil isimleri yapar:

Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..

]Yer isimleri yapar:

Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca...

]Hayvan ve bitki isimleri yapar:

delice, karaca, kokarca, yumuşakça...

-ci

]İsim, sıfat, zarf türetir:

sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...

gazeteci çocuk, şakacı insan...

akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)

-li

]Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.

]Kişinin nereli olduğunu bildirir:

Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli...

]Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:

Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...

]Soy, devlet bildirir:

Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu...

]Durum (medenî hâl) bildirir:

Sözlü, evli, nişanlı...

]Renk bildirir; ikileme kurar:

Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı...

]Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:

Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu...

]Diğerleri:

Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...

İrili ufaklı, kadınlı erkekli...

-siz

-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama –li ekini almış her kelimenin –siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız                 doğru

bilgili X bilgisiz   doğru

nişanlı X nişansız            yanlış

köylü X köysüz   yanlış   

mavili X mavisiz yanlış   

]İsim, sıfat ve zarf türetir:

Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)...

-ki

]Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. –ki ve –kü şekillerinde kullanılır.

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...

]Yer bildiren kelimelerde –de hâl ekiyle birlikte kullanılır:

Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)...

-ti

]Yansımalardan isim türetir:

çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı…

Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)...

-cil: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...

-daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...

-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...

-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...

-nci: birinci, üçüncü, sonuncu...

-er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...

-cik: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık...

b. Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.

Mastar ekleri

-mek

]Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...

           

]Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,

-me

]-mek eki gibidir. Ama  –mek kullanılan her yerde –me kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma...

]Bu ek de –mek gibi kalıcı nesne isimleri yapar:

Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)...

]Bu ek niteleme sıfatı da türetir:

Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)...

-iş

]Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret.

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.

Adam oturuş-undan bellidir.

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış...

]Kalıcı nesne isimleri:

Bu görüşü benimsemedim.

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız.

Sende hiç anlayış yok mu?...

Çıkış ne taraftaydı?

Sıfat-fiil ekleri

Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:

-an

]Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:

Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan...

-ası

]Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,

Yok olası adam, kırılası eller

Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...

-mez

]Olumsuzluk bildirir. –°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler...

Yılmaz, korkmaz, çıkmaz...

Ne geçmez zamanmış!

-r

]İsim ve sıfat yapar:

Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz...

-dik

]İsim ve sıfat yapar:

Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz...

-ecek

]İsim ve sıfat yapar:

alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?...

-miş

]İsim ve sıfat yapar:

Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş...

Diğer ekler:

-im

]Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.

Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ...

-gi

]Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:

Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski...

-gin

]Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:

Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün...

Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı...

-i

]İsim ve sıfat türetir:

Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı...

Korkunun ecele faydası yok.

Doğuyu, batıyı karıştırdık.

Ölü balıklar suyun yüzündeydi.

Yurdun batı tarafı soğuyacak.

-ici

]Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -en sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:

Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...

Eskiden iyi yüzücü imiş.

Okuyucu sayısı günden güne artıyor.

Bunlar üzücü hareketler.

Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.

Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.

-k

]Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:

Açık kapı, çürük diş, karışık işler,

hava soğuk,

açık konuşur,

bölük toplandı...

-ken

]İsim ve sıfat yapar:

Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan...

-ti: kızartı, karartı, bağırtı...

-ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...

-ç: inanç, sevinç, usanç...

-ntı: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı

-e: dize, süre

ù

2. Fiil yapan yapım ekleri

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

göz→göz-le(mek)

bilgi-→bilgi-len(mek)-dir(mek)

sev-→sev-dir(mek)

bildir-→bildir-il(mek)

Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiye ayrılır:

İsimden fil yapan ekler

Fiilden isin yapan ekler

a. İsimden fiil yapan ekler

Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

İsim-len-dir-

Ad-lan-dır

İki-le-

Durgun-laş-

En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:

-le

]Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:

Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-...

-el

]Genellikle sıfatlardan fiil yapar:

Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...

-l

]Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:

Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...

-e

]Fazla işlek değildir:

Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...

-r

]Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:

Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-...

-de

]Yansımalara getirilir:

Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...

-mse

]Fazla işlek değildir:

Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...

-se

]Fazla işlek değildir:

su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-...

-leş

]Bazı isimlere getirilir:

Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-...

-len

]Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:

Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-...

b. Fiilden fiil yapan ekler

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

-t

]Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:

Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-...

-r

]Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:

Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-...

-dir

]Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):

Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-...

-l

]Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:

At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-...

-n

]Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:

Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...

-ş

]Çatı ekidir; işteş fiil yapar:

Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-...

-ele

]Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:

Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...

YAPILARINA GÖRE KELİMELER

1.Basit Kelimeler: Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.

Ev, yol, git, otur, evler, evi....

2.Türemiş Kelimeler : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir.  

Evli, yolluk, gergin, başla, .

3.Birleşik Kelimeler :İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir.

 Dedikodu, mirasyedi, Karaköy...

Bunları birleşik isim, birleşik sıfat ve birleşik fiil başlıkları altında inceleyebiliriz:

A) BİRLEŞİK İSİMLER

Birleşik isim:

Kelime + kelime =  Birleşik isim        

Yapısında olur.

1. İsim tamlaması şeklinde

Tamlayan + tamlanan = Birleşik isim

Aslan       + ağız ı       = Aslanağzı

2. Sıfat tamlaması şeklinde

Sıfat + isim = Birleşik isim

Sarı  + yer  = Sarıyer

3.Bir isimle çekimli fiilin veya fiilimsinin yan yana gelmesi şeklinde

İsim + fiil veya fiilimsi = Birleşik isim

Gece + kondu            = Gecekondu

Can + kurtaran          = Cankurtaran

4.İki çekimli fiilin yan yana gelmesi şeklinde

Fiil    +   fiil       = Birleşik isim

Biçer + döver    = Biçerdöver

Çek   +  yat      = Çekyat

B) BİRLEŞİK SIFAT

Kelime + kelime =  Birleşik sıfat

Yurtsever bir milletin kalbinde yaşıyorsun.

Yurt + sever → Yurtsever

Kan kırmızısı elma

Birleşik sıfat

Yağlı boyalı oda

Birleşik sıfat

Yalan yanlış sözler

Birleşik sıfat

C) BİRLEŞİK YAPILI FİİLLER

 İki ya da daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturdukları fiillerdir. Üç yolla yapılır:

a)Yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller

   

İ S İ M	Yardımcı Fiil
	et-
	ol-
	eyle-
	kıl-

Yardım      et-

Başarılı      ol-

Not: Ol-  yardımcı fiili tek başına da fiil olarak kullanılabilir. Ben hep sizin yanınızda olacağım.

Örnek Soru: “Olmak” fiili aşağıdaki cümlelerin hangisinde yardımcı fiil olarak kullanılmıştır? (1996 – FL / AÖL)

A)Gideli iki yıl oluyor.  (Zarf Tümleci)

B)Her şeyden önce insan olmalı.  (Yüklem)

C)Evimizin bir de bahçesi olmalı. (Özne)

D)Bu yaz ekinler erken oldu.  (Zarf Tümleci)           CEVAP: B

Çözüm: ol- kelimesi tek başına yüklem olduğu zaman, yanındakini fiilleştirmek yerine onları özne, nesne veya tümleç olarak alır.

NOT: Yardımcı fiille oluşturulan birleşik fiillerde ses düşmesi veya ses türemesi oluşuyorsa fiil bitişik yazılmalıdır. Eğer ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi olmuyorsa ayrı yazılır.

Sabır-et-     sabret-  (Ses düşmesi)

Af-et-         af-f-et- (Ses türemesi)

Terk et-

Namaz kıl-

Hasta ol-

Örnek Soru: Hangi cümlede birleşik fiil yoktur? (1993 EML)

A) Bahçede çalışan komşumuza yardım edelim.

B) İnsanları fikirlerinden dolayı küçümsemeyin.

C) Sabahtan beri içimde bir  eziklik hissediyorum.

D)Dayıma, sabah erkenden telefon ettim.

b)Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller ( Deyim Halindeki Birleşik Fiiller)

            Kelimelerin gerçek anlamlarından sıyrılmasıyla yani mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. –mek. –mak mastar ekinin alabilen deyimler bu gruba girer.  Veya ; isim soylu kelime ya da kelimelerle bir fiilin bir araya gelmesiyle oluşur.

Memleketim gözümde tütüyor ! Başka nereye başvurdunuz? Çok eziyet çekmiş.

(Göz gezdir-, kafa patlat-, kapı dinle-, kulak asma-, akıl ver-...)

c) Kurallı Birleşik Fiiller

En az iki kelimenin belli bir kurala göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Dilimizde çok değişik  kurallı birleşik fiil vardır. Bunların en yaygın olarak kullanılanları dört çeşittir.

1) Tezlik Fiili

 Fiil kök ve gövdelerine –ı, -i, -u, -ü ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “vermek” fiiliyle birleştirilir. Tezlik fiilleri daima bitişik yazılır. Geliver-, yapıver-, okuyuver-, seçiver...

Tezlik fiillerinde genellikle “çabukluk, beklenmezlik, kolaylık, önem vermeme” anlamları görülür.

Gazeteyi yere atıverdi. (Önem vermeme)

Fiil Tabanı         -(i) ver (mek)

Bak                  (ı)ver-

           

Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Geliver...gelmeyiver  veya  geliverme

2) Yeterlilik Fiili

 Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “bilmek” fiiliyle birleştirilir. Bu fiillerde bir işin yapılmasına gücün yetmesi, işi başarma anlamları vardır. Daima bitişik yazılır.  Yapabil-, gezebil-, okuyabil-...

Yeterlilik fiillerinde genellikle olasılık anlamı görülür. Bu nedenle yeterlilik fiillerinin bulunduğu cümlelerde olasılık zarflarının kullanılması dil yanlışlığına yol açar.

Belki yarın köye dönerim. (Doğru)

Yarın köye gidebilirim. (Doğru)

Belki yarın köye gidebilirim. (Yanlış)

Yeterlilik fiilinin olumsuzu üç şekilde yapılır: Alabilirim... (Alamam) (Almayabilirim) (Alamayabilirim)

Yukarıdaki üç olumsuz yeterlilik fiilinin aralarında  anlam farkı vardır. Birincide kesinlik, ikincide kişinin kendisine bağlı olumsuzluk, üçüncüde ise kişinin elinde olmayan nedenlerden doğan olumsuzluk söz konusudur.

3) Sürerlilik Fiili

İki şekilde yapılır.

Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime “durmak, kalmak, gelmek” fiilleriyle birleştirilir. Bu tür sürerlilik fiilleri daima bitişik yazılır. Uyuyakal-, gidedur-, süregel-...

Fiil kök veya gövdelerine –ıp, -ip, -up, -üp ekleri getirilir. Bu kelimelerden sonra “durmak, kalmak, gelmek” fiilleri kullanılır. Bu tür sürerlilik fiilleri ayrı yazılır. Konuşup dur-, gidip dur-, donup kal-, sürüp gel-...

Bu fiillerde, işin belli bir süre devam ettiği anlamı vardır. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur.

4) Yaklaşma Fiili

Fiil kök veya gövdelerine –a, -e ekleri getirilir. Ortaya çıkan kelime, “yazmak” fiiliyle birleştirilir. Yaklaşma fiilleri bitişik yazılır. Düşeyaz-, öleyaz-...

Bu fiillerde “olmadı ama az daha olacaktı, az kalsın oluyordu” anlamları vardır. Yaklaşma fiillerinin anlamı olumsuzdur. Bu nedenle yaklaşma fiilleri ayrıca olumsuz yapılamaz. Yani bu fiillerin görünümü olumlu, anlamı olumsuzdur.

NOT : Türkçe’de en çok kullanılan kurallı birleşik fiiller bunlardır. Bunlar iki fiilden oluşmuştur. Ayrıca bir fiilimsi, bir fiilden (ağlayacağı tut-, göresi gel-..) ; bir fiil , bir yardımcı fiilden  oluşan (hazırlanmış ol-, gider ol-, söyleyecek ol-...) kurallı birleşik fiiller de vardır.

Birleşik kelimelerin yazılışı

İki kelime birleşirken ses türemesi veya ses düşmesi oluyorsa; iki kelime birleşirken kelimelerden biri veya ikisi de anlamını kaybediyorsa, böyle birleşik kelimeler bitişik yazılır.

Pazar + ertesi = Pazartesi (Ses düşmesi)

His + etmek = Hissetmek (Ses türemesi)

Hanım + eli  = Hanımeli (İki kelime de anlamını kaybetmiş.)