Sözcük Türleri

1.1.   İsimler(Adlar)

Varlıkları ve kavramları karşılayan, onları tanımamıza yarayan sözcüklerdir.

1.1.1.     Varlıklara Verilişine Göre isimler

Özel İsim:

Benzeri olmayan tek olan varlıklara verilen isimlerdir.

Ayşe, Karabaş, Erzurum, Kızılırmak, Türk Dili, Türkiye, Karanfil Sokak

Özel isimler

a Her zaman büyük harfle başlar

b Aldıkları çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır.Amasya’ya, Ayşe’nin

c Özel isimlere getirilin yapım ekleri ayrılmaz.Erzurumlu, Ahmetgil, Türklük, Ayşecik, Sevimler, Pamuksuz

d p, ç, t, k, ünsüzlerinden biriyle biten bir özel isim ünlü ile başlayan bir ek alırsa; p, ç, t, k, söylenişte b, c, d, g, ye dönüşür ama yazılışta bir değişiklik olmaz.

e Ay, Dünya ve Güneş isimleri coğrafî terim olarak kullanıldığında büyük harfle başlar ve aldığı ekler ayrı yazılır.

Cins İsim:

Aynı cinsten olan varlıklara verilen isimlerdir.

Kedi, masa, insan, ağaç, kitap, insan...

1.1.2.    Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

Somut İsim:

Beş duyu organı vasıtasıyla algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan isimlerdir.

Kapı, ses, ısı, ışık, rüzgar, insan, taş...

Soyut İsim:

Duyularla algılanamayan, ancak zihinde tasarlanan, akıl yoluyla kavranan varlıklara ve kavramlara verilen isimlerdir.

      Sevgi, dostluk, arkadaşlık, öfke, iyilik, akıl, korku...

Eylem İsmi:

Fiillerin sonuna –mek, -mak, -iş, -uş ekleri getirilerek yapılan isimlerdir.

Yaşamak, görüşme, bakış, gülüş...

                         1.1.3. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler

Tekil İsim:

Aynı türden bir tek varlığa verilen isimlerdir.

Çiçek, araba, kalem...

Çoğul İsim:

Aynı türden birden çok varlığı karşılayan isimlerdir.

İnsanlar, evler, ağaçlar...

-ler Çoğul Ekinin Farklı Kullanımları:

1 Soy ve millet ismi yapar: Türkler, Osmanlılar, Selçuklular, Amerikalılar

2 Özel isimlere aile anlamı katar: Akşam Sevgilere gideceğim.

3 Özel isimlere benzerleri anlamı katar ve kesme işaretiyle ayrılır: Burası Fuzuli’ler , Ali Şir Nevaî’ler diyarıdır.

4 Abartma anlamı katar: Çocuğunu dünyalar kadar seviyor. Hasta, ateşler içinde yanıyor. Öyle terledim ki sular içinde kaldım.

5  Resmiyet anlamı katar: Ahmet Bey henüz gelmediler.

Topluluk İsmi:

Yazılışları bakımından tekil, ifade ettikleri anlam bakımından çoğul olan isimlere denir.

      Ordu, bölük, sürü, demet, dizi, orman, saç...

1.1.3.     İsmin Hâlleri:

İsimler cümlede ya yalın hâlde bulunurlar ya da –i, -e, de, -den, eklerinden birini almış olarak bulunurlar.

Bahçe, bahçeyi, bahçeye, bahçede, bahçeden

Ev, evi, eve, evde, evden

Adam, adamı, adama, adamda, adamdan

Park, parkı, parka, parkta, parktan

-de, den ekleri yapım eki olarak da kullanılabilir.

Gözde öğrenci, sözde kızlar, sıradan davranış, candan insan, içten söz

-e, -de, -den ekleri zaman bildiren sözcüklere gelerek zarf tümleci olarak da kullanılabilirler.

Akşama bize gidelim.

Beşe Ankara’da oluruz.

İkindide çay içtik.

Baharda çiçekler açar.

Fasulyeleri akşamdan suya koydum.

Sabahtan yola çıkarız. Erkenden bütün işleri yaptım.

1.2.   İsim Tamlamaları

İki ya da daha fazla ismin belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelerek oluşturduğu söz öbeğine denir.

*Birinci isme tamlayan ikinci isme tamlanan denir.

İsim Tamlaması = Tamlayan+Tamlanan

1.2.1.     Belirtili İsim Tamlaması   İsim+(n)in   isim+(n)si

Tamlayan durumundaki ismin (n)in, tamlanan durumundaki ismin de (s)i iyelik ekini alarak oluşturduğu tamlamaya denir.

Ağac +ın meyve+si                                Çalışma+nın yarar+ı

gün+ün doğuş+u                     kadın+ın elbise+si

1.2.2.     Belirtisiz İsim Tamlaması İsim  isim+(n)si

Tamlayan durumundaki ismin ek almadığı tamlanan durumundaki ismin de –(s)i iyelik ekini aldığı tamlamalara denir.

Soru banka+sı , ders  kitab+ı,

yemek  kitab+ı, imlâ kılavuz+u,

zeytin  yağ+ı

1.2.3.     Takısız İsim Tamlaması   İsim   İsim

Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı tamlamalara denir.

Altın kolye, gümüş yüzük, inci diş, kömür göz, tahta köprü, demir kapı, keten gömlek...

Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlamalarını karıştırmamak gerekir. Takısız isim tamlamalarında

a Tamlayan tamlananın neden yapıldığını gösterir.

Bunun pratik yolu tamyana –den eki getirmektir. Altın bilezik    altından (yapılmış) bilezik,

Tahta köprü, tahtadan (yapılmış) köprü, yün eldiven       Yünden (yapılmış) eldiven

b Tamlayan tamlananın neye benzediğini gösterir.

Tamlanandan sonra gibi edatını getirdiğimizde anlam bozukluğu olmaz.

İnci diş, inci gibi diş, badem göz, badem gibi göz, kalem kaş kalem gibi kaş

Kısaca -den eki ve gibi edatı yardımıyla takısız isim tamlamalarını sıfat tamlamalarından ayırt edebiliriz. Öte yandan takısız isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan isimdir.

*Takısız isim tamlamalarının karşıtı yoktur ama sıfat tamlamalarının karşıtı vardır.

güzel çocuk x çirkin çocuk

cam kavanoz,  (karşıtı yok)

1.2.4.     Zincirleme İsim Tamlamaları

En az üç isimden oluşan tamlamalara denir.

Elbise+nin kol düğme+si

Öğretmen+in konuşması+nın güzelliğ+i

1.2.5.   Karma Tamlama

İsim ve sıfat tamlamalarının iç içe girmesiyle oluşan tamlamalara denir.

Çocuğ+un tatlı gülüş+ü

Tamlayan ile tamlanan arasına sıfat girmiş.

     

    Yeni     ders   kitabı                      

Sıfat belirtisiz isim tamlamasını nitelemiş.

Başarı+lı öğrenci+nin notlar+ı

Tamlayan sıfat almış.

Büyük bahçe+nin dar kapı+sı

Hem tamlayan hem tamlanan sıfat almış.

*Bazen tamlayan eki +(n)in yerine  -den eki kullanılabilir. Eğer tamlama çokluk içinden seçme bildiriyorsa –den kullanılabilir. Aksi takdirde anlatım bozukluğu olur.

Bunlar+dan bir+i            

gelenler+den birkaç+ı

Kapı+dan    kol+u  

Çocuklar+dan gelece+ği

 *Tamlayan söylenmeyebilir.

(Benim) Ayakkabım kayboldu.

*Tamlanan eki düşmüş olabilir.

Kestane kebap (ı)

*Özellikle şiir dilinde tamlayanla tamlanan yer değiştirmiş olabilir:

Yaram derindir benim.

1.3.   Yapılarına göre isimler

1.3.1.     Basit İsimler

Yapım eki almamış, herhangibir sözcükle birleşmemiş isimlerdir.

Topu ağaca doğru attılar.

1.3.2.     Türemiş İsimler

İsim yada fiil köklerine yapım eki getirilerek oluşturulan isimlerdir.

Göz+lük, ye+miş, tuz+luk, bul+uş, diz+gi, görün+tü

1.3.3.   Birleşik İsimler

Biçim Yönünden

a)Yalın durumdaki iki ismin birleşmesiyle oluşur.

Demir-baş, tepe-göz

 b)Sıfat Tamlaması Biçiminde

Yeşil-ırmak, boş-boğaz, Ak-deniz

 c)Belirtisiz İsim Tamlaması Kuruluşunda

Deniz-altı, ateş-böceği, hanım-eli, arslan-ağzı, kuş-palazı, soy-adı

 d)Bir İsimle Bir Fiilden yapılanlar

Gece-kondu, bilgi-sayar, uçak-savar, ateş-kes, imam-bayıldı

 e)İki fiilden oluşanlar

Uyur-gezer, kaptı-kaçtı, dedi-kodu, biçer-döver, gel-git

 f)Ses düşmesi yoluyla oluşanlar

Pazartesi, kahvaltı, sütlâç

Anlam Yönünden

a)Her iki sözcük de gerçek anlamını korur.

Toplum-bilim, kara-biber

b)İlk sözcük gerçek anlamını yitirir.

Atlı-karınca

c)Her iki sözcük de gençek anlamını yitirir.

Demir-baş, su-çiçeği, boş-boğaz

1.4.   İsimlerde küçültme

-cik,-cek,-ceğiz,-imsi, ekleriyle isimlere küçültme anlamı verir.

Anneciğimi pek çok özledim.(Sevgi)

Kedicik çok üşümüştü.(Acıma)

Karşıda bir tepecik vardı.(Küçültme)

Bir liracık versen ne olur!(Azımsama)

Yavrucak şaşkın şaşkın bakıyordu.(Acıma)

Büyücek bir binanın önünde durdu.(Küçültme)

Kadıncağız ne kadar çaresiz !(Acıma)

Yeşilimsi bir kazak aldım.(Benzerlik)

-cik eki bazen kalıcı isimler de yapar. Bunları küçültme olarak da değerlendiremeyiz.

Gelincik, bademcik, maymuncuk, beyincik...

2.    zamirler

İsim olmadıkları hâlde ismin yerini tutan sözcüklerdir. Zamirler iki gruba ayrılır.

2.1.   Sözcük durumundaki zamirler

2.1.1.     Kişi Zamirleri

Kişi adlarının yerini tutan zamirlerdir.

Ben, Sen, O           Biz, Siz, Onlar

 Kişi zamirleri çoğul eklerini ve hâl eklerini alırlar. Ben ve sen yönelme hâl ekini (-e, -a) alınca bana ve sana şekline dönüşür. Dönüşlülük zamiri olan “kendi” de şahıs zamiri sayılabilir.

     Ben yaptım.     Kendim yaptım.

Şahıs zamirleri isim tamlamalarında tamlayan olabilir.

    Bizim evimiz çok yakında.

2.1.2.     İşaret Zamirleri

İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir.

Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, öteki, beriki, bura, şura, ora, böyle, şöyle...

Bu çok güzel bir elbise.

Şunu yerine koy.

Öteki beni dövdü.

Bura en sevdiğim yerdir.

Böylesini ömrümde görmedim.

İşaret sıfatları isimden önce gelir ve ismi niteler. işaret zamirleri ise ismin yerini tutar.

O kitabı bana ver.         İşaret sıfatı.

Onu bana ver.                 İşaret zamiri

Sıfatlar isim çekim eki almazlar. Zamirler ise isimlerin aldığı bütün ekleri alırlar.

Ben-i, ban-a,ben-de, ben-den

O sözcüğü, bir ismi niteliyorsa işaret sıfatı, şahıs zamirinin yerini tutuyorsa şahıs zamiri, insan dışında bir varlığın yerini tutuyorsa işaret zamiri olur.

O film çok güzeldi.             

Bütün bunları o anlattı.

Onu hediye olarak aldım.

2.1.3.     Belgisiz Zamirler

İsimlerin yerini belirli belirsiz tutan zamirlerdir.

Bazı, biri, çoğu, hepsi, kimi, birkaçı, herkes, öteberi, şey, falan..

Bazıları eyleme katılmadı.

Bunu herkes bilir.

Birkaçı sınavı kazanamadı.

Öteberi almak için çarşıya çıktım.

O çocuk deli falan değil.

Herşey  üst üste geldi.

Belgisiz zamirler isim tamlamalarının tamlayan ve tamlananı olabilirler.

Kimileri+nin düşünce+si

Çocuklar+ın birkaç+ı

2.1.4.     Soru Zamirleri

İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir.

Beni kim çağırdı?Ali çağırdı.

Camı hangisi kırdı?Şuradaki kırdı.

Siz nerede oturuyorsunuz?Erzurum’da.

Çocuklara neler aldın?Oyuncaklar aldım.

İsim ya da zamirlere cevap olarak verdiğimiz soru kelimeleri zamirdir.

2.2.   Ek durumundaki zamirler

2.2.1.     İlgi Zamiri

Tamlanan durumundaki ismin yerini tutan ve tamlayana bitişik yazılan –ki ekine denir.

Benim evim      benimki,

arabanın motoru             arabanınki

Sıfat yapan –ki ismin –de hâline gelir.

Köşe+de+ki ev

2.2.2.     İyelik Zamiri

Varlık adlarının sonuna gelerek kime ait olduklarını gösteren eklerdir.

      Evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri.

İyelik eki ,-i hâl ekiyle karıştırılmamalıdır. İyelik eki alan sözcük kimin sorusuna cevap verir.

       Oyuncağı kırdı

Kimin oyuncağı? Cevap yok.(hâl eki)

Oyuncağı bozulmuş.      

Kimin oyuncağı?Onun oyuncağı.(İyelik Eki)

Hem iyelik hem hâl eki bir arada kullanılmışsa ilki iyelik ikincisi hâl ekidir.

 Oyuncağ+ı+nı kırdı.        Birincisi iyelik ikincisi hâl eki.

Oyuncağı bozulmuş.       İyelik eki

3.    zarflar

Fiillerin ,fiilimsilerin, sıfatların,adlaşmış sıfatların ve görevce kendine benzeyen sözcüklerin anlamlarını zaman, yer, yön, durum, miktar ve soru yoluyla tamamlayan, sınırlayan ya da derecelendiren sözcüklere zarf denir.

Adam hızlı hızlı yürüyordu.(Fiil)

Çok çalışıp başarılı olacağım.(Fiilimsi)

Pek büyük bir evi var.(Sıfat)

Biz çok sık kavga ederiz.(Zarf)

3.1.   Görev ve anlam bakımından zarflar

3.1.1.     Zaman Zarfları

Fiilleri zaman bakımından belirten tamamlayan ya da sınırlayan zarflardır.

Bu yıl tatile gitmedik.

Akşam bunları konuşuruz.

Sabahları kahvaltı yapmaz.

Erken gel.

Buraları kışın soğuk olur.

Gelince görüşürüz.

*Ne zaman sorusunu fiile yönelttiğimizde aldığımız cevap zaman zarfıdır.

Olanları sonra anlatırım.Ne zaman? Sonra.

*Ne zaman sorusuna cevap vermezse isimdir.

Geceleri ders çalışırım. Ne zaman ? Geceleri

Geceleri çok sevirim.    Ne zaman ? Cevap yok.

3.1.2.     Yer-Yön Zarfları

Fiil ve fiilimsileri yer ve yön bakımından tamamlayan ya da belirten sözcüklerdir.

Konuşanlar dışarı çıksın.

Katılmak isteyenler ileri gelsin.

Yukarı çıkmak zor geliyor.

Sen geri dur.

*Yer-yön zarfları mutlaka yalın hâlde bulunurlar. Bu zarflar hâl eklerinden birini alırsa belirtili nesne ya da dolaylı tümleç olur yani isimleşir.

Yukarıyı sen temizle.

Geride durma yanımıza gel.

3.1.3.     Durum Zarfları

Fiil ve fiilimsilerin nasıl yapıldıklarını ne durumda olduklarını belirten zarflardır.

Örtüyü çok güzel yapmışsın.         (Nitelik)

Onunla mutlaka görüşmeliyiz. (Kesinlik)

Elbet eve döneceksin. (Kesinlik)

Oradan ayrılalı aşağı yukarı üç yıl oldu.(Yaklaşıklık)

Belki o da gelir.(İhtimâl)

Eğer çalışırsa başarır.(Şart)

Soğuktan titriyordu.(Sebep)

Bir daha onunla konuşmam.(yineleme)

“Nasıl sorusunu fiile yönelttiğimizde aldığımız cevap durum zarfıdır. Aynı soruya ismin verdiği cevap ise sıfat olur.

3.1.4.     Azlık-Çokluk (Miktar Zarfı)

Fiil ve fiilimsileri miktar yönünden belirten sıfat ve zarfları derecelendiren zarflardır.

Bugün çok çalıştım.

Epeyce konuşunca ikna oldu.

Oldukça güzel bir arabası var.

Bu olaya pek çok güldük.

Ne kadar sorusuna alınan cevap miktar zarfıdır. Daha sözcüğü zaman anlamı veriyorsa zaman zarfıdır.

    Daha gelmedi. Henüz gelmedi.

3.1.5.     Soru Zarfı

Fiil ya da fiilimsileri soru yoluyla belirten zarflardır.

Ne zaman geleceksin?

Bu soruyu nasıl çözdün?

Okula neden gelmedin?

Ne kadar alalım?

Ne, ne biçim, niçin, ne diye?

3.1.6.     Zarflarda Pekiştirme

Zarflarda pekiştirme iki yolla yapılır:

İkilemelerle

Tatlı tatlı güldü.

m, p, r, s sesleriyle

Çarçabuk evden ayrıldı.

3.2.   Yapı Bakımından zarflar

3.2.1.     Basit Zarf

Ek almamış yalın hâldeki zarflardır.

Yarın gelecek.

Olanları şimdi anlat.

Başarılı olmak için çok çalış.

3.2.2.     Türemiş Zarf

Yapım eki almış olan zarflardır.

Şair oldukça güzel konuştu.(ol+dukça)

Ansızın, onunla karşılaştım.(An+sızın)

Akşamleyin, birden karşıma çıktı.(akşam+leyin)

3.2.3.     Birleşik Zarf

En az iki sözcükten oluşan zarflardır.

Birden bire bayıldı.(Birden+bire)

Biran, bile onu yalnız bırakmadı.(Bir+an)

Bugün,  onunla görüşmeye gitti.(Bu+gün)

3.2.4.     Öbekleşmiş Zarflar

Hemen şimdi gelirim.

4.    sıfatlar (önadlar)

Varlıkları çeşitli yönlerden niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir.

Ünvan sıfatlarının dışındaki sıfatlar daima isimlerden önce gelir.

 Ayşe Hanım Celâl Astsubay.

Sıfatlar görevleri yönünden ikiye ayrılır.

4.1.   Niteleme sıfatları

Varlıkların renklerini, biçimlerini, durumlarını, gösteren sıfatlara denir.

 İsme nasıl sorusunu sordugumuz zaman alacağımız cevap niteleme sıfatıdır.

Nasıl elma?       Kırmızı elma  (renk)

Nasıl öğrenci?  Başarılı öğrenci  (durum)

Nasıl adam?     Uzun adam  (biçim)

Sıfatlar isimler gibi çekim eki almazlar.Alırlarsa isim görevi yaparlar.

İhtiyar kadın yalvarıyordu.

İhtiyarı hastahaneye kaldırdılar.

*İsim görevinde olan bu sıfatlara adlaşmış sıfat denir.

Güzeller, çalışkanlar, yaşlı, mavili gelsin.

4.2.   Belirtme sıfatları

Varlıkları çeşitli yönlerden belirten sıfatlardır.

Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır.

4.2.1.     İşaret Sıfatları

Varlıkların yerlerini işaret yoluyla belirten sıfatlardır.

Bu elbiseyi alalım.

Şu ev satılıkmış.

O çocuk mu dövdü seni?

Beriki kadın bizim komşumuz.

Öteki araba daha güzeldi.

Böyle soru sorulur mu hiç?

İşaret sıfatları çekim eki alırsa işaret zamiri olur.

Şunu versene.    Şu kitap.

Böylesini görmedim.             Böyle insan.

4.2.2.     Sayı Sıfatları

Varlıkların sayılarını, sıralarını, oranlarını, eşit bölünüşlerini, kısaca nicelik durumlarını belirten sıfatlardır.

Beş gruba ayrılır.

Asıl Sayı Sıfatları

Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır:

Yirmi öğrenci, elli yumurta

Sıra Sayı Sıfatları

Varlıkların sırasını belirten sıfatlardır:

İkinci katta oturuyor.

Üleştirme Sayı Sıfatları

Varlıkların eşit bölünüşünü gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına –er eki getirilerek yapılır:

Çocuklara beşer ceviz verdim.

İkişer yıl hapis yattılar.

Kesir Sayı Sıfatları

Varlıkların eşit parçalarından bir bölümünü gösterir. Verilen iki sayıdan ilkine –de eki getirilerek yapılır:

Dörtte bir ekmek yedim.

Yarı, yarım, çeyrek, buçuk sözcükleri de kesir sayı sıfatıdır.

Yarım ekmek, çeyrek döner.

Topluluk Sayı Sıfatı

Varlıkların sayılarını toplu olarak gösteren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatlarına (i)z eki getirilerek yapılır:

Otobüste beşiz bebek vardı.

İkiz kardeşine çok benziyor.

4.2.3.     Soru Sıfatları

Varlıkların yerlerini, sayılarını, durumlarını, soru yoluyla belirten sıfatlardır.

Kaç senedir bu evde oturuyorsun?

Hangi kitap daha faydalı olur?

Nasıl bir kazak istiyorusun?

Evi ne renk boyadın?

4.3.   sıfat Tamlamaları

Bir sıfatla bir isimden oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denir. Sıfatlar her zaman bir isimden önce gelir ve ismi niteler.

tamlayan                   tamlanan

İki                                                                   kardeş

yeni                                                 bina

*Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir.

Yeni elbiseler, ayakkabılar aldı.

*Birden çok sıfat bir ismi niteleyebilir.

Çalışkan, terbiyeli, sevimli öğrenciler.

4.3.1.     Yapıları Bakımından Sıfatlar

4.3.2.     Basit Sıfatlar

Yapım eki almamış kök hâlindeki sıfatlardır.

Yeni kalem, beyaz çorap, eski eser.

4.3.3.     Türemiş Sıfatlar

Yapım eki almış sıfatlardır.

Çiçekli örtü, tuzsuz yemek, soğuk içecek

4.3.4.     Birleşik Sıfatlar

Kurallı Bileşik Sıfatlar

-Sıfat tamlamasının sonuna –li, -lik, -sız, ekleri getirilerek yapılır.

Mavi elbise+li çocuk     iki ay+lık bebek    beş kuruşsuz adam.

*Bir sıfat tamlamasında isimle sıfatın yerleri değiştirilip sıfata üçüncü kişi iyelik eki “–i” getirilerek yapılır.

büyük bahçe                    bahçesi büyük ev

tatlı elma                         elması tatlı ağaç

yeni araba                       arabası yeni adam

Anlamca Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar

İki sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sıfatlardır.

açıkgöz öğrenci, uyurgezer adam, mirasyedi genç, birkaç öğrenci, birçok insan, gelişigüzel davranış.

*İsim tamlamaları da sıfat olabilir.

Bal sarısı kazak, çimen yeşili boya, apartman kapıcısı Abdurrahman

Bir sıfat hâl eki almış bir isimle tümlenebilir. Buna tümlenmiş sıfat denir.

Keyfine düşkün adam.

Çocukları seven arkadaşım.

*Cevabı sıfat tamlaması olan cümlelerde soru anlamı sıfatla sağlanmış demektir.

Hangi çocuk seni dövdü?

Öteki çocuk beni dövdü.

4.4.   sıfatlarda pekiştirme

Sıfatardan önlerine bazı ek ve sözcükler getirilerek anlam yönünden güçlendirilmesi sonucu oluşan sıfatara pekiştirilmiş sıfat denir.

Sıfatlar aşağıdaki şekillerde pekiştirilir

İkilemeler Yoluyla

Uzun uzun kavaklar, güzel güzel çocuklar, elma elma yanaklar, saçma sapan sözler...

İkilemelerin Arasına mi soru edatı getirilerek

İnce mi ince gömlek, sıcak mı sıcak hava, yeni mi yeni ev...

Niteleme Sıfatlarının ilk ünlüsünden sonra  m,p,r, s ünsüzlerinden uygun olanı getirilerek sıfatın başına eklenir.

Bembeyaz gelinlik, yepyeni kitap, tertemiz ev, mosmor yüz.

Pekiştirmelerde bazen ünlü türemesi de olabilir.

Sapasağlam elma, gencecik elma, çepeçevre çit, yapayalnız insan...

4.5.   Sıfatlarda küçültme

Sıfatlarda küçültme –cik, -cek, -imsi, -imtrak ekleriyle yapılır.

Küçücük çocuk, azıcık para, ekşimsi elma, büyücek ev, genişçe salon,

-cik, -cek ekleri bazı sıfatalara gelirken ünsüz düşmesi ya da ünlü türemesi olur.

küçük+cük             küçücük kutu

büyük+cek              büyücek apartman

dar+cık                    daracık sokak

az+cık                                     azıcık yemek

4.6.   Sıfatlarda derecelendirme

Eşitlik:

“Kadar, gibi” sözcükleriyle yapılır. Erzurum kadar soğuk şehir.

Senin gibi güzel bir insan.

Üstünlük:

“Daha” zarfıyla yapılır. Kitaptakinden daha zor sorular.

Yalnızlıktan daha güzel bir şey.

En Üstünlük Derecesi

“En” zarfıyla yapılır.

En çalışkan çocuk. En büyük bahçe.

Aşırılık Derecesi

“Pek, çok, fazla, pek çok, pek fazla, gayet..” zarflarıyla yapılır.

Pek fakir aile.   Çok başarılı öğrenci.

Fazla zor soru.  Gayet güzel cevap.

5.    edatlar

Kendi başlarına anlamı olmayan ancak cümle içerisinde anlam kazanıp görev üstlenen sözcüklere denir.

En çok kullanılan edatlar, gibi, ile, için, kadar, yalnız, ancak, dolayı, ötürü, tek, sanki....

Uykum geldi.(Yaklaşıklık)

Üzülmüş gibi.( İhtimâl)

Pamuk gibi elleri vardı.(Benzerlik)

Bu kitabı senin için aldım.(Amaç)

Gitmediğim için küsmüş.(Sebep)

Kazanmak için çalışıyorum.(Amaç)

      Gitmediğime küsmüş veya gitmediğim amacıyla küsmüş diyemiyoruz.

Eve arabayla gittim. (Vasıta)

Saçlarını makasla kesmiş.(Araç)

Düğüne annemle gittik.(Birliktelik)

Bana göre bu iş olmayacak.(Görelik)

Sana göre daha başarılıyım.(Karşılaştırma)

Cennet kadar güzel vatan.(Benzerlik)

Okula gitmek üzre evden çıktım.(Amaç)

Yarın vermek üzre alabilirsin.(Şart)

Sen değil o gelsin.???????

Ona karşı iyi davran.

*Zaman bildiren sözcüklerle kalıplaşarak zarf olur.

Sabaha karşı otobüsten indik.

Akşama kadar ortalıkta dolaştım.

Hasta olduğundan dolayı okula gitmiyor.

Yola doğru koştu.

Dünden beri seni bekliyorum.

Ondan başka kimsem yok.

6.    bağlaçlar

Eşgörevli sözcükleri, ögeleri ya da cümleleri bir birinden bağlayan kelimelerdir.

Ve, ile, de, fakat, ama, lâkin, yani, dahi, bile, ne    ne, ya    ya, ise, yalnız, ancak, öyleki, mademki, öyleki, demek ki, kaldı ki, yeter ki .. en çok kullanılan bağlaçlardır.

Sen ve ben.

Sen ile ben.

Peynir de alalım.

Ev de araba da aldı.

Ne istedin de almadık.

*-de’yi çıkardığımız zaman cümlenin anlamı bozulmuyorsa de bağlaçtır, bozuluyorsa edattır.

*Bağlaç olan –de ayrı yazılır.

Neşeli ol ki genç kalasın.

Bağlaç olan ki ayrı yazılır.

Köşedeki adam, seninki

Fakat, ama, yalnız, ancak, lâkin, anlamca birbirinin karşıtı cümleler arasında bağ kurar.

Çok çalıştım ama kazanamadım.

Para veririm ancak yarın getir.

Onu gördüm yalnız konuşamadım.

*Ne    ne cümlenin anlamını olumsuzlaştırır.

Ne aradı ne sordu. (Bu bağlacın bulunduğu cümelelerde –me, - ma olumsuzluk eki kullanılmaz.

Ben çalışıyorum o ise uyuyor.

Gelir ise görüşürüz.

İse bağlacı da bitişik yazılabilir.

*Bağlaçlar tek başlarına cümle ögesi olamazlar.

7.    Ünlemler

Bir durum ya da olay karşısında ortaya çıkan sevinç, üzüntü, şaşma, kızma, hayret, coşku, acı, hayranlık, gibi duyguları ifade eden sözcüklerdir.

Ah! Çok üzüldüm.

Hey!Gelsene.

A!, bu ne sorumsuzluk.

Sus, be yeter artık.!

7.1.   asıl ünlemler

A, e, ah,vah, ey,hey. hişt, af, ah,

7.2.   Ünlem olmadıkları hâlde ünlem görevi yapan sözcükler

Kardeş, hemşerim, beyler, evet, hayır, asla, yok, olmaz, pek iyi...

Hemşerim! Bu adamı tanıyor musun?

8.    fiiller (eylemler)

İş, oluş, hareket, durum ya da kılışı kişi ve zamana bağlı olarak bildiren sözcüklere denir.

Fiiller mastarlarıyla isimlendirilir. Mastarlar fiil kök ve gövdelerine –mek,-mak ekleri getirilerek yapılır.

Gelmek, yüzmek, oturmak, atmak.

*Sonuna –mek,-mak ekleri getirilebilen bütün sözcükler fiildir.

Yaz-mak, gör-mek, getir-mek, kır-mak...

8.1.   Fiillerde edim

8.1.1.     Kılış Fiilleri

Öznenin yaptığı hareketin bir nesneye yöneldiği fiillerdir.Bu eylemler nesne alırlar.Yani “neyi, kimi” sorularına cevap verirler.

Kırmak, kazmak, vermek, atmak, tutmak, taşımak, vurmak, getirmek...

8.1.2.     Durum Fiilleri

Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Nesne almazlar.

Oturmak, kalkmak, uyumak, gülmek, ağlamak, üzülmek, susmak, durmak.

8.1.3.     Oluş Fiilleri

Öznenin geçirdiği değişimleri anlatan fiillerdir.Bu eylemler de nesne almazlar.

Kızarmak, sararmak, büyümek, gelişmek, doymak, bayatlamak, uzamak, kararmak, solmak, morarmak, çürümek...

8.2.   Fiillerde Zaman

Fiiller, iş, oluş, kılış, durum ve hareketi zamanla belirtirler. Fiillerin belirttikleri süreçlere fiilin zamanı denir. Fiillerde üç temel zaman vardır.

1 Geçmiş zaman

2 Şimdiki zaman

3 Gelecek zaman

Bir de bu üç zamanı içine alan geniş zaman vardır.

8.2.1.     Geçmiş Zaman

İş önce anlatış sonra olur.

Yaptım, görmüş, bitirdik, alışmış.

8.2.2.     Şimdiki Zaman

İş ile anlatış birlikte olur.

Yazıyor, geliyorum.

8.2.3.     Gelecek Zaman

Anlatıştan sonra iş yapılır.

Getireceğim, yapacağım.

8.2.4.     Geniş Zaman

İşin her zaman yapıldığını belirtir.

Yapar, oturur, götürür.

8.3.   Fiillerde kişi

Fiilin bildirdiği iş, oluş, ya da hareketi yapan varlık fiilin kişisidir.

Fiile kim sorusu yöneltildiğinde cevap fiilin kişisidir. Fiillerde üç temel şahıs vardır.

1 Kişi: Söz söyleyen

2 Kişi: Kendisine söz söylenen

3 Kişi: Kendisinden söz edilen

Kişiler tekil olabileceği gibi çoğul da olabilir.

Kişi ekleri

1. Tekil Kişi –m, -im  Bildi-m

2. Tekil Kişi –n, -in     Bildi-n

3. Tekil Kişi  -                             Bildi

1. Çoğul Kişi –k,-iz      Bildi-k

2. Çoğul Kişi siniz         Bildi-niz

3. Çoğul Kişi –ler           Bildi-ler

*Şahıs ekleri kip eklerinden sonra gelir.

8.4.   Fiillerde kip

Fiil tabanlarına belirli ekler getirilerek fiillerin zaman ve anlam bakımından yeni bir kalıba girmesidir.

Fiil kipleri ikiye ayrılır.

HABER KİPLERİ

1 Di’li geçmiş zaman

2 Miş’li geçmiş zaman

3 Şimdiki zaman

4 Gelecek Zaman

5 Geniş Zaman

DİLEK KİPLERİ

1 İstek Kipi

2 Gereklilik Kipi

3 Şart Kipi

4 Emir Kipi

8.4.1.     Haber Kipleri

Fiillere zaman anlamı katar.

1 Di’li Geçmiş Zaman(Bilinen Geçmiş Zaman): dı, di, du, dü, tı, ti, tu, tü

2 Miş’li Geçmiş Zaman(Öğrenilen Geçmiş Zaman): mış ,miş , muş, müş

3 Şimdiki Zaman: -(i)yor

4 Gelecek Zaman: -acak, -ecek

5 Geniş Zaman: -r, ır, ir, ur, ür, ar, er,

8.4.2.  Dilek Kipleri

1 Dilek Şart Kipi: -se, -sa

2 İstek Kipi: -e,-a

3 Gereklilik Kipi: -malı, -meli

4 Emir Kipi: Emir kipinin birinci tekil ve çoğul kişileri yoktur.

Sen gel.                           Siz gelin.(geliniz)

O gelsin.                          Onlar gelsinler.

8.5.   bileşik zamanlı fiiller

Bir tek kip eki alan fiiller basit zamanlıdır. Yapacağım, görürsün gibi.

Basit zamanlı fiillere ikinci bir kip eki getirilerek bileşik zamanlı fiiller yapılır.

Bileşik zamanlı fiiller üç tanedir.

8.5.1.     Hikâye Bileşik Zamanı

Basit zamanlı fiillerden sonra –di eki getirilerek yapılır.

oku+yor+du      yap+acak+tı           anlat+ır+dı             gönder+miş+ti

8.5.2.     Rivayet Bileşik Zamanı

Oku+yor+muş         yap+acak+mış                        anlat+ır+mış                           gönder+miş+miş

8.5.3.     Şart Bileşik Zamanı

Basit zamanlı fiillere –se eki getirilerek yapılır.

Oku+yor+sa                     yap+acak+sa

anlat+ır+sa                      gönder+miş+se

8.6.   Fiillerde zaman ve anlam kayması

*Bir fiil kipinin başka bir kip yerine kullanılmasıdır.

Sabahları kahvaltı yapıyorum.(Yaparım.)

Yarın dersler başlıyor.   (Başlayacak.)

Bu akşam görüşürüz.      (Görüşeceğiz.)

Ödevlerini bitireceksin.(Bitir.)

Bir haftaya kadar geliyoruz.(Geleceğiz.)

Fiillere “–me, ma” olumusuzluk ekleri getirilirek fiiller olumsuz yapılır.

gelsin                               gelmesin

anlatacaksın                   anlatmayacaksın

*Geniş zamanın olumsuzunda zaman eki düşer.

2. ve 3. tekil şahısta ise geniş zaman eki –z kullanılır.

okurum                            okumam

okuruz                                             okumayız

okursun                           okumazsın

okursunuz                       okumazsınız

okur                                 okumaz

okurlar                                            okumazlar

Fiillerin olumsuzu “değil” geitirilerek de yapılır.

      İstiyor değilim.                              İstemiyorum.

Soru şekli mi soru edatıyla yapılır. Bu edat kendisinden önce gelen sözcüklerden ayrı sonra gelen eklerle bitişik yazılır.

Bu evi satacak mı?                         Beni anlıyor musun?

2. Tekil ve Çoğul şahıs eki –mi soru edatından sonra yazılır.

8.7.   Ek fiil (ek eylem)

İsim ya da isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları fiilleştiren ve cümelede yüklem görevinde kullanılmasını sağlayan ek ya da sözcüklere denir.

Ek fiilin iki görevi vardır.

1 İsim ve isim soylu sözcüklerin yüklem olmasını sağlar.

Ek Fiilin Geniş Zamanı

öğrenci+yim                                                   öğrenci+yiz

öğrenci +sin                                                    öğrenci+siniz

öğrenci +dir                                                    öğrenci+dirler

Ek Fiilin Di’li Geçmiş Zamanı

öğrenci +ydim                                                öğrenci +k

öğrenci +ydin                                                 öğrenci +diniz

öğrenci +ydi                                                   öğrenci +diler

Ek Fiilin Miş’li Geçmiş Zamanı

öğrenci +ymişim                                             öğrenci +iz

öğrenci +ymişsin                                            öğrenci +siniz

öğrenci +miş                                                   öğrenci +mişler

Ek Fiilin Dilek Şart Kipi

öğrenci +ysem                                                öğrenci +ysek

öğrenci +ysen                                                 öğrenci +yseniz

*Soru eki mi ek fiilden önce kullanılır.

Komşunuz göçmen miydi.

*Ek fiilin olumsuzu değil ekiyle yapılır.

Bu kitap güzel.                Bu kitap güzel değil.

2 Basit Zamanlı Fiillerin Bileşik Zamanlı Fiiller Durumuna Gelmesini Sağlar

geliyor+idi                                                      geliyordu

yapacak+imiş                                  yapacakmış

tanır+ise                                                                         tanırsa

Ek fiilin geniş zamanının 3. Tekil kişi olan –dır, dir, dur, dür, tır, tir, tur, tür,  çoğu zaman kullanılmaz.

Çok başarılı.                   Çok başarılıdır.

 -dır eki bazen çekimli fiillerin sonuna gelerek fiile ihtimâl vela kesinlik anlamı katar.

Beni tanıyordur.(ihtimâl)

Sınav bitmiştir.(Kesinlik)

8.8.   Yapıları bakımından fiiller

Fiiller yapılara bakımından üçe ayrılır.

8.8.1.     Basit Fiiller

Yapım eki almamış kök hâlindeki fiillerdir.

gördüm, sorar, kazıyor.

8.8.2.     Türemiş Fiiller

İsim ya da fiil kök ve gövdelerine yapım ekleri getirilerek yapılmış fiillerdir.

başlamak                                         gözetmek

sarıarmak                                       bekletmek

sulamak                                           yapılmak

8.8.3.     Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiilerdir.Birleşik fiilleri üç grupta inceleyebiliriz.

1 Kurallı bileşik fiiller

2 Yardımcı Fiillerle Yapılmış Bileşik Fiiller

3 Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller

Kurallı Birleşik Fiiller

İki fiilin biçim ve anlam yönünden kaynaşması sonucu oluşan birleşik fiillerdir.

1       Yeterlilik Fiili: Fiil kök ya da gövdelerine –e, -a ünlülerinden sonra “bilmek” yardımcı eylemi getirilerek yapılır.

Ben bu işi yapabilirim.                  (gücü yetme)

Yarın gelebilir.                                                                              (ihtimâl)

Çalışmaya başlayabilirsiniz.         (izin verme)

Olumsuzu: yapabilirim   yapamamdır. Yapmamla karıştırılmamalıdır.

2      Tezlik Fiili

Fiil kök ya da gövdelerine “vermek” yardımcı eylemi getirilerek yapılır.

yazıverdi, görüverdi, koşuverdi.

3      Süreklilik Fiili

Fiil kök ya da gövdelerine –a, -e seslerinden sonra “durmak, kalmak, gelmek” yardımcı fiillerinden biri getirilerek yapılır.

yazadurdu       uyuyakaldım          olagelir

4      Yaklaşma Fiili

Fiil kök ya da gövdelerine “yazmak” yardımcı eylemi getirilerek yapılır.

      düşeyazdı, öleyazdım.

5      İsteklenme Fiili

Fiil kök ya da gövdelerine “–esi, -ası” gelmek, “-acağı, -eceği” , gelmek, tutmak, söz grupları getirilerek yapılır.

göresim geldi, güleceği tuttu.

*Kurallı birleşik fiiller her zaman bitişik yazılır.

8.8.4.     Yardımcı Eylemlerle Kurulan Bileşik Fiiller

İsim ve isim soylu sözcüklerle yardımcı fiillerin (etmek, eylemek, olmak, kılmak) birleşmesinden oluşmuş fiillerdir.

arz etmek, telefon etmek, banyo yapmak, mutlu olmak, rica eylemek, memnun kılmak, oyun etmek, kabul olmak.

İsim ile fiil yan yana geldiğinde Ünlü düşmesi ya da ünsüz türemesi olursa bitişik olmazsa ayrı yazılır.

sabır etmek             sabretmek

emir  etmek             emretmek

şükür                etmek             ükretmek

his    etmek                      hissetmek

af     etmek                      affetmek

red    etmek             reddetmek

8.8.5.     Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller

İsim soylu sözcüklerle fiillerin gerçek anlamından uzaklaşıp anlamca kaynaşması sonucu oluşan birleşik fiillerdir. Bu fiillerin çoğu deyim oluşturmuştur.

Bütün tehlikeleri göze aldım

Öğretmenin gözüne girdim.

Açlıktan karnım zil çalıyor.

İş için oraya baş vurdum.

Olanlı duyunca küplere bindi.

8.9.   Fiillerde çatı

Fillerrin özne ve nesneleriyele olan anlam ilişkilerine çatı denir.

8.9.1.     Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Etken Fiiller

Öznesi belirli olan fiillerdir. Eylemi yapan bellidir. Bu fiiller gerçek öznedir.

Ben çiçekleri suladım.

Eve kadar koştuk.

Çocuğu çok azarladı.

Edilgen Fiiller

Fiilin bildirdiği eylem özne dışında başka bir varlık tarafından yapılıyorsa ve özne işi yapan değil de yapılan işten etkilenen konumundaysa bu fiiller ettirgendir. Bu fiillerin öznesi sözde öznedir.

Edilgen fiiller fiil köküne “-il, -in” ekleri getirilerek yapılır.

Dolaplar temizlendi.

Bulaşıklar yıkandı.

Bebek giydirildi.

Düşünceler tek tek açıklandı.

Dönüşlü Fiiller

Öznenin yaptığı işten yine kendisinin etkilendiği fiillerdir.Bu fiiller aynı zamanda etkendir. Dönüşlü fiiller fiil köklerine “-il, -in” ekleri getirilerek yapılır.

Kız düğüne gitmek için süslendi.

Kadın bütün gün dövündü.

Buna çok sevindim.

O her zaman övünür.

Yeni koşular bugün taşındı.

Edilgenlik ve dönüşlülük eki aynıdır. *Fiil özne ve gerçekse dönüşlü çatılı, sözde özne ise edilgen çatılıdır.

Dönüşlülük kendi zamiriyle de yapılır.

Kendini boşuna üzme.

İşteş fiiller

Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını anlatan fiillerdir.”-ş” eki getirilirek yapılır.

İşteş çatılı fiiller üç şekilde yapılır.

a)Karşılıklı yapma:

Çocuklar dövüştü.

Bu konuyla ilgili olarak uzun uzun tartıştık.

İki ordu savaştı.

b)Birliktelik

Taş atınca kuşlar uçuştu.

Hepimiz kaçıştık.

Anneleri gidince çocuklar ağlaştılar.

Onun .bu hâline gülüştük.

Kucaklaşmak, buluşmak, tanışmak.

c)Nitelikte eşitlik

İsim ve sıfatlara –leş eki getirilerek yapılan işteş fiiller nitelikte eşitlik bildirir.

Hasta günden güne iyileşti.

Kız her geçen gün güzelleşiyor.

8.9.2.     Nesnelerine Göre Fiiller

Geçişli Fiiller

Nesnenesi bulunan ya da nesne alabilen fiillere denir. Fiil ne, neyi, kimi sorularına cevap veriyorsa geçişlidir.

Çocuklarını yatılı okula verdi.

Kitaplarını kapladı.

*Fiiller geçişli oldukları hâlde nesne almayabilirler.

İyice temizledim.

Sabahtan beri seyrediyorum.

Geçişsiz Fiiller

Nesne almayan fiillere denir.

Bütün kuşlar uçtu.

Tatil günlerinde evde oturuyorum.

Otobüsten indim, etrafa dikkatlice baktım.

Oldurgan Fiiller

Geçişsiz fiillere –r, -t, -tir ekleri getirilerek yapılır.Böyle fiillere oldurgan fiiller denir.

Rüzgârda yapraklar uçuşuyor.

Uçurtma uçuruyorum.

Yemekleri ben pişirdim.

Çocuğu ağlattılar.

Atı koşturdu.

Ettirgen Fiiller

Geçişli fiillere –r, -t, -tir ekleri getirilerek geçişlilik derecesi artırılır.

Özne işi yapan değil de yaptıran olur. Böyle fiillere ettirgen fiiller denir.

Mektup yazdırdım.

Halıları yıkattım.

Bütün eşyaları taşıttılar.

Odamı yeşile boyattım.

Atı koşturdum.

9.    Fiilimsiler

Fiillere çeşitli ekler getirilerek türetilen ancak fiillerin bütün özelliklerini taşımayan isim, sıfat, zarf ve bağlaç görevlerinde kullanılan sözcüklerdir.

İsim Fiiller(Mastarlar)

Fiil tabanlarına –mek ,-mak, -me, -ma, -iş, -uş ekleri getirilerek yapılır.

Yaşamak güzel şey.

Okuma alışkanlığı küçük yaşta kazanılır.

Adamın anlatışı hepimizi etkiledi.

Sıfat Fiiller(Ortaçlar)

Fiillerden türetilen ve sıfat görevi yapan sözcüklerdir.

Eylem tabanlarına –an,-en, -ası,-esi,-mez,-maz, dik,dık, ecek, acak, mış, miş ekleri getirilerek yapılır.

Karışıdan gelen adamı tanıyor musun?

Bildiğin emlâkçı var mı?

Lâftan anlamaz insanlarla muhatap olmam.

Tanıdık insanlara sık sık uğrarım.

Gelecek yıl mezun olacak.

Görmüş geçirmiş insanın hâli başka.

Koşar adım geldik.

Yıkılası evi bizi çok uğraştırdı.

*Adlaşmış sıfat olabilirler.

Sonradan gelenler baş köşeye oturdular.

Zarf Fiiller(Ulaçlar, bağ fiiller)

Fiiller çeşitli ekler getirilerek yapılan zarf görevli sözcüklerdir.

Zarf fiiller eylem tabanlarına “-ip,-up,-erek,-arak,-madan,-meden,-ınca,-ince,-meksizin,-maksızın,-layın,-alı, -eli, -ken” ekleri getirilerek yapılır.

Bize gelince anlatırım.

Okula gidip geldi.

Bu iş olmadan içim rahat etmeyecek.

Koşarak geldi.

Otururken birden kapı çalındı.

Fiilimsilerin Özellikleri

*1-Fiilimsi ekleri yapım ekidir. Dolayısı ile fiilimsiler türemiş sözcüklerdir.

*2-Fiillerin bütün özelliklerini taşımazlar. Kip, zaman ve şahıs eki

*3-İsim çekim eklerini alırlar.

*4-Fiilimsilerin olduğu cümleler birleşik cümledir. Bir cümle içerisinde ne kadar fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.

*5-Fiilimsiler ek-fiil olarak yüklem olabilirler.