ÇATI

Cümlenin yükleminin, özne ve nesneyle ilişkisi açısından bir takım eklerle, Görev ve anlamca tamamlayan biçimdir.
FİİL ÇATISI
A) NESNE YÜKLEM İLİŞKİSİ
a) Geçişsiz Çatılı Fiiller :
Hatırlatma : Nesne: Yüklemin bildirdiği işten doğrudan doğruya etkilenen öğedir. Yükleme ; “ne, neyi, kimi” soruları sorularak bulunur.
Geçişsiz çatılı fiiller nesnesi olmayan cümlelerin fiilleridir. Öznenin yaptığı işten ve yüklemin bildirdiği işten etkilenen “nesne” yoktur.

Aynur horlayarak uyudu. (Ne uyudu? kimi uyudu?Neyi uyudu?  sorularına cevap alınamıyor.)
Dikkat :
Yağmur şakır şakır yağıyor. (cümlesinde ne yağıyor? sorusuna cevap öznedir. yağmur ne yağıyor? sorusuna alınacak cevap nesneyi verir. Ama bu cümlede nesne yoktur.)

Sinem oturuyor.
Kuş uçmuş.
Köpek havladı.
Ali gidiyormuş.

( Cümlelerinde ne sorusuna cevap alınamıyor. Nesne yoktur. Başka bir ifadeyle yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğe yok. O halde cümle geçişsiz, cümleyi oluşturan fiiller de geçişsiz çatılı fiillerdir.)




b)Geçişli Çatılı Fiiller : Öznenin yaptığı iş, oluş, hareket bir nesneyi etkiliyorsa, ona geçiyorsa fiili (yüklemi) geçişlidir. Bu tür cümlelerin yüklemlerine sorulan “ne, neyi, kimi” sorularının cevabı olan nesneleri vardır.


 Zehra  ellerini  yıkamış.    (neyi yıkamış? ellerini: B’li nesne)
  özne    B’li N       Y




      O  Kitabı  çantasına  koydu.   (koyan kim? O,O neyi koydu? kitabı: B’li nesne)
B’li N       D.T.         Y


Oğluna yeni kamyon aldı. (kim? O, O ne aldı? yeni bir kamyon: B’li nesne)




Aşağıdaki cümleleri Nesne – Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Geçişli Geçişsiz
Kemal çalışıyor.      x
Ali koşuyor.
Ahmet kitabı getirmedi.
Nuray çayı içmemiş.
Uçak büyük bir hızla düştü.
Rüstem eve geç gitti.
Leyla kalemi kırdı.


c)Oldurgan Çatılı Fiiller : Geçişsiz iken “-t, -ır, -tır “ ekleriyle geçişli yapılan fiillerdir.

Çorba pişti. (ne pişti? çorba: özne Çorba ne,neyi,kimi pişti? cevap yok. Geçişsiz çatılı fiil)

Çorba pişirdi. (kim pişirdi? O:özne, O ne pişirdi? çorba: nesne, geçişli fiil)


Dikkat : Geçişsiz fiiller “-t, -ır, -tır “ eklerini alırlarsa Oldurgan çatılı olurlar demiştik.

Geçişli fiiller “-t, -ır, -tır “ eklerini alabilirler, ama oldurgan olmazlar sadece geçişlilik derecelerini arttırırlar.


Ümran kitap aldı (kim aldı? Ümran:özne, Ümran ne aldı? kitabı:nesne, geçişlidir)


Ümran kitabı aldırdı. (oldurgan değildir. Sadece geçişlilik derecesi artmıştır.)








Aşağıdaki cümleleri Nesne – Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Geçişli Geçişsiz Oldurgan
Akşamları geç yatıyor.       x
Yarın soruları getir.
İn-cin top oynuyor.
Serpil getirtmedi. x
Ayşe çayı içirtmedi.
Atatürk işgal ettirmedi.
O ülkeyi kurtardı.
Bu milleti ezdirtmedi.      x
Yürek tutuştu.





Aşağıdaki ifadeleri Oldurgan halde ifade ediniz.


Kemal çalışıyor. Kemal çalıştırıyor
Ali gülüyordu.
Sonunda kalemi kırdı.
Sütü bebek içti.
Çorba pişti.
Lamba yaktı.


İfadeleri tamamlayarak tanımları tekrarlayınız.


Bir cümlede yüklemin bildirdiği…………,…………,…………ten doğrudan etkilenen ………………yok ise fiil ve cümle ………………çatılı fiildir.

Öznenin bildirdiği iş, oluş, hareket bir…………………’yi etkiliyorsa fiil ………………dir.

Geçişsiz iken ……,……,…… eklerini alan fiiller …………………çatılı fiildir.




 B:  ÖZNE YÜKLEM İLİŞKİSİ:


a) Aktif (Etken) Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği işi yapan belli ise cümle ve fiil etken çatılıdır.

Ahmet okula koşarak geç kaldı. (Etken)
Özne
Arabayla bile gecikiyoruz.  (geciken kim? Biz: G.özne) (Etken)

Uzaktan gelen kuş  arabaya çarpardı. (Arabaya çarpan kim?uzaktan                       gelen kuş:özne)
        Özne   D.T. Y










b) Edilgen (Pasif) Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği işi yapan belli değilse, özne yok ise cümle ve fiil edilgen çatılıdır. Fiiller “-ı ve –n” ekleriyle edilgen olurlar.

Cam kırıldı. (kırmak)
Atatürk sevilmez mi? (sevmek)
Araba yıkandı. (yıkamak)
Resim boyandı. (boyamak)
Bulaşıklar kurulandı. (kurulamak)


Dikkat : Yükleme “kim tarafından?” sorusu sorulduğunda cevap: “başkası tarafından” oluyorsa cümle edilgendir.


 Cam kırıldı. (cam kim tarafından kırıldı? Başkası tarafından: Edilgen)


Ahmet cam kırdı.  (cam kim tarafından kırıldı? Ahmet: özne. Etken cümledir)


Edilgen çatılı fiillerin bulunduğu cümlelerde sözde özne vardır. Sözde özne yüklemin bildirdiği işi yapan değil, işten etkilenendir.


Öğrenciye   kitap    verildi.
     D.T       B’siz N      Y
  (sözde özne)


Hatırlatma :
Bir cümlede özne yoksa, nesne görevindeki kelime yada kelime grubu yani yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğe Sözde Öznedir.














Aşağıdaki cümleleri Özne-Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Etken Edilgen
Akşam televizyon seyretti.   x
Ders çalışılıyor.
Kışın oralarda tezek yakılır.
Her sabah erkenden kalkılır.
El-yüz yıkanır.
Ahmet okula doğru yürüdü.
Yollara halılar serilir.
Konuklar beklenir.
Cumhurbaşkanı törenle ağırlardı.
Öğrencilerle beraber tartışılır.
Bir sonuca bağlanır.
Sonuç özetlenir.
Müdüre bildirirlerdi.


c) İşteş Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği iş birden fazla özne tarafından birlikte yada karşılıklı yapılıyorsa işteş çatılıdır. Fiilin (-ış) eki alma durumudur.

Birlikte ağlaştılar. Birlikte gülüştüler.
Karşılıklı gülüşüyorlar. Karşılıklı gülüştüler.
Karşılıklı savaşıyorlar. Birlikte kaçışıyorlar.


• Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “birlikte yapma” anlamı var?

A) Sınıfta uzun uzun tartıştılar.
B) İki senedir haberleşiyorlardı.
C) Ufak bir konudan dolayı dövüştüler.
D) Boşuna ağlaştılar.


• Aşağıdaki fiilleri işteş çatılı hale getiriniz.

Kucaklamak……………………
Tartmak………………………
İtmek…………………………
Kaçmak………………………
Uçmak…………………………
Melemek………………………
Gülmek…………………………
Ağlamak………………………
Dövmek………………………


d) Dönüşlü Çatılı Fiiller :

Yüklemin bildirdiği iş özneyi doğrudan etkiler. Özne yapan ve yapılandan etkilenendir. Fiil köküne “-n” eki eklenerek dönüşlü yapılır. Bazı fiillerde “-l” eki de dönüşlü yapar. (yık-ıl-mak, çek-il-mek, doğru-l-mak)

yıkamak yıkanmak

giymek giyinmek

İhsan ellerini yıkıyordu. İhsan’ın elleri yıkandı.
(yıkama işini yapan İhsan’dır: özne, işten doğrudan etkilenen de İhsan’ın elleridir.)


Aşağıdaki fiilleri dönüşlü çatılı yapınız.

Yıkamak yıka-n-mak
Giymek ………………
Süslemek ………………
Taramak ………………
Sevmek ………………
Söylemek ………………
Takmak ………………
Tepmek ………………
Dövmek ………………
Övmek ………………
Güvenmek ……………… (-ı eki ile)
Utanmak ……………… (-ı eki ile)
Beğenmek ……………… (-ı eki ile)
Alınmak ……………… (-ı eki ile)
Öfkelenmek ……………… (-ı eki ile)


e) Ettirgen Çatılı Fiiller :

Fiilin bildirdiği işi özne yapmaz, bir başkasına yaptırılır.

Ahmet çarşıdan kitap aldırdı. (işi yapan Ahmet: öznedir, ancak kitabı Ahmet başkasına aldırmıştır.)









• Aşağıdaki fiillerin ettirgen çatılısını oluşturunuz.

Almak           Aldırmak
Dikmek ……………
Temizlemek ……………
Silmek ……………
Örmek ……………
Yazmak ……………
Toplamak ……………
Söylemek ……………


• Aşağıdaki ifadeleri ettirgen olarak yazınız.

Bakkaldan kibrit aldı. …………………………………
Terziye elbise ısmarladı. …………………………………
Mustafa yorgan dikti. ……………………………………
Sınıfı temizlediler. ……………………………………
Tahtayı sildi. ……………………………………
Özlem kazağı örmüş. ………………………………………
Ödevini yapmış. ………………………………………
Mektubu dün yazıyordu. ………………………………………
Bahçeden elma topluyor. ………………………………………
Öğretmene söylerim. ………………………………………