NESNE YÜKLEM İLİŞKİSİ

     

Cümlenin yükleminin, özne ve nesneyle ilişkisi açısından bir takım eklerle, Görev ve anlamca tamamlayan biçimdir.

1.Geçişsiz Çatılı Fiiller :

Hatırlatma : Nesne: Yüklemin bildirdiği işten doğrudan doğruya etkilenen öğedir. Yükleme ; “ne, neyi, kimi” soruları sorularak bulunur.

Geçişsiz çatılı fiiller nesnesi olmayan cümlelerin fiilleridir. Öznenin yaptığı işten ve yüklemin bildirdiği işten etkilenen “nesne” yoktur.

Aynur horlayarak uyudu. (Ne uyudu? kimi uyudu?

Neyi uyudu?  sorularına cevap alınamıyor.)

Dikkat :Yağmur şakır şakır yağıyor.(cümlesinde ne yağıyor? sorusuna cevap öznedir. yağmur ne yağıyor? sorusuna alınacak cevap nesneyi verir. Ama bu cümlede nesne yoktur.)

Sinem oturuyor. Kuş uçmuş. Köpek havladı. Ali gidiyormuş.

(Cümlelerinde ne sorusuna cevap alınamıyor. Nesne yoktur. Başka bir ifadeyle yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğe yok. O halde cümle geçişsiz, cümleyi oluşturan fiiller de geçişsiz çatılı fiillerdir.)

2.Geçişli Çatılı Fiiller : Öznenin yaptığı iş, oluş, hareket bir nesneyi etkiliyorsa, ona geçiyorsa fiili (yüklemi) geçişlidir. Bu tür cümlelerin yüklemlerine sorulan “ne, neyi, kimi” sorularının cevabı olan nesneleri vardır.

-Zehra  ellerini  yıkamış.(neyi yıkamış? ellerini: B’li N.)  

-O, kitabı çantasına koydu.(,O neyi koydu? kitabı: B’li N.)

-Oğluna yeni kamyon aldı.(ne aldı?yeni kamyon: B’siz N)

Aşağıdaki cümleleri Nesne – Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

Kemal çalışıyor. Ali koşuyor. Ahmet kitabı getirmedi.

Nuray çayı içmemiş. Uçak büyük bir hızla düştü.

Rüstem eve geç gitti. Leyla kalemi kırdı.

3)Oldurgan Çatılı Fiiller : Geçişsiz iken “-t, -ır, -tır “ ekleriyle geçişli yapılan fiillerdir.

Çorba pişti.(özne Çorba ne,neyi,kimi pişti?Geçişsiz Fiil)

Çorba pişirdi. (O ne pişirdi? çorba: nesne, geçişli fiil)

Dikkat : Geçişsiz fiiller “-t, -ır, -tır “ eklerini alırlarsa Oldurgan çatılı olurlar demiştik. Geçişli fiiller “-t, -ır, -tır “ eklerini alabilirler, ama oldurgan olmazlar sadece geçişlilik derecelerini arttırırlar.(ETTİRGEN)

Ümran kitap aldı.(kim aldı? Ümran:özne, Ümran ne aldı? kitabı:nesne, geçişlidir)

Ümran kitabı aldırdı.              (oldurgan değildir. Sadece geçişlilik derecesi artmıştır.)

B)  ÖZNE YÜKLEM İLİŞKİSİ:

1.Aktif (Etken) Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği işi yapan belli ise cümle ve fiil etken çatılıdır.

Ahmet okula koşarak geç kaldı. (Etken)

Arabayla bile gecikiyoruz.(kim? Biz: G.özne) (Etken)

Uzaktan gelen kuş arabaya çarpardı.kim?özne var etken

2.Edilgen (Pasif) Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği işi yapan belli değilse, özne yok ise cümle ve fiil edilgen çatılıdır. Fiiller “-ı ve –n” ekleriyle edilgen olurlar.

Cam kırıldı.(kırmak)  Atatürk sevilmez mi?(sevmek)

Araba yıkandı.(yıkamak)Resim boyandı.(boyamak)

Bulaşıklar kurulandı.(kurulamak)

Dikkat :Yükleme “kim tarafından?” sorusu sorulduğunda cevap: “başkası tarafından” oluyorsa cümle edilgendir.

Cam kırıldı.(Başkası tarafından: Edilgen)

Ahmet cam kırdı.( Ahmet: özne. Etken cümledir)

   Edilgen çatılı fiillerin bulunduğu cümlelerde sözde özne vardır. Sözde özne yüklemin bildirdiği işi yapan değil, işten etkilenendir. (Öğrenciye   kitap    verildi.)

Hatırlatma: Bir cümlede özne yoksa, nesne görevindeki kelime yada kelime grubu yani yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğe Sözde Öznedir.

3.İşteş Çatılı Fiiller : Yüklemin bildirdiği iş birden fazla özne tarafından birlikte yada karşılıklı yapılıyorsa işteş çatılıdır. Fiilin (-ış) eki alma durumudur.

Birlikte ağlaştılar. Birlikte gülüştüler.

Karşılıklı gülüşüyorlar. Karşılıklı gülüştüler.

Karşılıklı savaşıyorlar. Birlikte kaçışıyorlar.

-Cümlelerin hangisinde “birlikte yapma” anlamı var? Sınıfta uzun uzun tartıştılar.-Boşuna ağlaştılar-Ufak bir konudan dolayı dövüştüler.İki senedir haberleşiyorlar.

Aşağıdaki fiilleri işteş çatılı hale getiriniz.

Kucaklamak…………Tartmak………………………

İtmek…………………Kaçmak………………………

Uçmak…………………Melemek………………………

Gülmek…………………Ağlamak………………………

4.Dönüşlü Çatılı Fiiller :Yüklemin bildirdiği iş özneyi doğrudan etkiler. Özne yapan ve yapılandan etkilenendir. Fiil köküne “-n” eki eklenerek dönüşlü yapılır. Bazı fiillerde “-l” eki de dönüşlü yapar. (yık-ıl-mak, çek-il-mek, doğru-l-mak)

yıkamak - yıkanmak; giymek -giyinmek

İhsan ellerini yıkıyordu. İhsan’ın elleri yıkandı. (yıkama işini yapan İhsan’dır: özne, işten doğrudan etkilenen de İhsan’ın elleridir.)    Aşağıdaki fiilleri dönüşlü çatılı yapınız.

Yıkamak                                          yıka-n-mak

Giymek, Süslemek, Taramak, Sevmek, Söylemek, Takmak,

5.Ettirgen Çatılı Fiiller :

Fiilin bildirdiği işi özne yapmaz, bir başkasına yaptırılır.

-Ahmet çarşıdan kitap aldırdı.          (işi yapan Ahmet: öznedir, ancak kitabı Ahmet başkasına aldırmıştır.)

Aşağıdaki fiillerin ettirgen çatılısını oluşturunuz.

Almak→ Aldırmak, Dikmek, Temizlemek, Silmek, Örmek                                         Aşağıdaki ifadeleri ettirgen olarak yazınız.

Bakkaldan kibrit aldı.            Terziye elbise ısmarladı.          

Mustafa yorgan dikti.            Sınıfı temizlediler.   

Tahtayı sildi.                         Özlem kazağı örmüş.              

Ödevini yapmış.                      Mektubu dün yazıyordu.      

Bahçeden elma topluyor.           Öğretmene söylerim.

Aşağıdaki cümleleri Özne-Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

                                                      Etken      Edilgen

Akşam televizyon seyretti.                        x

Ders çalışılıyor.

Kışın oralarda tezek yakılır.

Her sabah erkenden kalkılır.

El-yüz yıkanır.

Ahmet okula doğru yürüdü.

Yollara halılar serilir.

Konuklar beklenir.

Cumhurbaşkanı törenle ağırlardı.

Aşağıdaki ifadeleri Oldurgan halde ifade ediniz.

Kemal çalışıyor.              →     Kemal çalıştırıyor

Ali gülüyordu.                  →                                       

Sonunda kalemi kırdı.     →                                        

Sütü bebek içti.               →

Aşağıdaki cümleleri Nesne – Yüklem ilişkisine göre inceleyiniz.

                                Geçişli            Geçişsiz      Oldurgan

Akşamları geç yatıyor.                                                                

Yarın soruları getir.

İn-cin top oynuyor.

Serpil getirtmedi.                                                                  

Ayşe çayı içirtmedi.

FİİLİMSİLER

Kökü fiil olduğu halde; isim, sıfat veya zarf gibi kullanılan sözcüklere fiilimsi denir. Fiilimsiler çekimlenemezler çünkü şahıs kavramı yoktur. İsim gibi çekimlenirler, isimlerin alabileceği ekleri alırlar, olumsuzluk eki olan –me, -ma eklerini alırlar.

1.İsim Fiiller : “-mek, -mak, -ma,-me, -ış, iş, -uş, -üş eklerinin fiil köküne eklenmesiyle oluşturulurlar.

Yaşamak kadar güzeli var mı?    Çalışmak hem de çok çalışmak.

Bir bakışı ömre bedeldir.

İsim-Fiiller Yarı İsim, Yarı Fiildirler; Belirtilen İsim Eklerini İsim-Fiil Olan Sözcüğe Ekleyiniz.

Görevden kaçış-ım (iyelik eki) zarar veriyor.

Bu kalabalıkta yaşama………(iyelik eki) mucize.

Öğrencilerimizin hepsi çalışma……(hal eki) severler.

Sinem hızlı okuma……(hal eki) çok başarılıdır.

Sorunlardan kaçma……(ilgi eki) ne faydası var sana.

Bugünkü yağış………(ilgi eki) sonucu bu işte.

Yandan gelen bağırma……(çoğul eki) çok ilginçti.

Sizlerin ağlama………………(çoğul eki, hal eki) kesilince vedalaşırız.

2.Sıfat Fiiller : “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş “ eklerinin fiil köküne eklenmesiyle oluşan sözcüklerdir. Yarı isim, Yarı fiildirler.

Verilen sıfat fiillerin aldıkları ve belirtilen ekleri ekleyelim !

Geçer……ben bu dersten.  (iyelik eki)

Bildik…… yerler buraları.  (iyelik eki)

Yok oldu tanıdık…… birer birer.  (çoğul eki)

Tutunacak ………dal mı kaldı?   (hal eki)

Kırılan ………tamiri zordur.  (ilgi eki)

3.Zarf Fiiller : “-a, -ı, -u, -ıp, -up, -arak, -erek, -ınca, -madan, -dıkça, -alı, -eli, -ken, -dığında, …” eklerinin fiil köküne eklenmesiyle oluşurlar. Yarı isim, yarı fiildirler.

Fiillere uygun ekleri ekleyerek Zarf-Fiil yapalım.

Çalış……öğrenen öğrenciler başarıyor.

Sessiz otur………dinlemelisiniz.

Erkenden ödevini yap……yattı.

Bugün bil………gelmedi.

Bil…………konuşma bil…………söyle.

Atatürk’ü tanı…sevdiler,anladılar.

Konuşmayı öğren…… hiç susmadım.

Sen gel…………saat kaçtı?

Öğretmenle konuş……beni de hatırlat.

Yap…………dek uğraşacağım.

S1.Hangisinde sıfat-fiil farklı görevdedir?

A)Sona kalan, dona kalır          B)Veren eli herkes öper

B)Varını veren utanmamış       D)Yaş kesen, baş keser

E)Tekkeyi bekleyen, çorbayı içer.

“İnsanoğlu yüzlerce yıldır ölümsüzlük, dirlik düzenlikle ilgili özlemlerini çoğunlukla uzak bir ada görüntüsüyle birleştirerek dile getirmeyi seçmiş, günlük yaşamın katı gerçekliğinden bunaldıkça hayalindeki adamın mutlu yalnızlığına sığınmıştır. İnsanın gönlünde yatan bu eğilim, edebiyata kaynaklık etmiştir.”

S2.Yukarıdaki metinde altı çizili kelimelerin hangisi fiilimsi değildir?

A) I.            B) II.            C) III.            D) IV.              E) V.

S3.Aşağıdakilerin hangisinde sıfat-fiil bir ismin yerini tutar?

A) Bunlar bizim dost bildiğimiz insanlardı.

B) Onda bitmeyen bir enerji vardır.

C) Solmuş bir çiçeğin kokusu olmaz elbet.

D) Gördüğüm yerleri size tek tek anlatacağım.

E) Olup bitenden hiç ama hiç haberi yoktu.

S4. Aşağıdakilerin hangisinde isim fiil yoktur?

A) Bir konuyla diğeri arasında ilgi kurmakta zorlanıyor.

B) Bir felaketle karşılaşmayan kimse, huzurun kıymetini bilmez.

C) Bugünlerde yataktan kalkmaya mecali yok babamın.

D) Sonunda onu eline geçirmenin bir yolunu buldu.

E) Dilenciyi evine buyur edişine çok şaşırdım doğrusu.

S5.Hangisinde sıfat görevinde kullanılan kelime sıfat-fiil değildir?

A) Dersine düzenli çalışan öğrencinin başarılı olmaması düşünülemez.

B) Nihayet okulun kırık pencereleri tamir edilecekmiş.

C) Yeni hazırlanmış soruları denemede mutlaka kullanmalıyım.

D) Bana düğünde aldığı gömleği hâlâ çok beğenirim.

E) Yapabileceğin işleri neden hâlâ başkalarına yaptırmaya çalışıyorsun.

S6.Aşağıdakilerin hangisinde fiilimsi kullanılmamıştır?

A) Yıllar sonra bu yerleri tekrar görmek sevindirdi beni.

B) Askeri hastanenin arkasındaki viranelikte oturuyormuş.

C) Yolda mola verdiğimizde bir gazete aradı gözlerim.

D) Askerlere niçin orada bulunduklarını sorduk.

E) Emir verilmediği için kimse kılını kıpırdatmıyordu.

S7.Hangisinde farklı bir fiilimsi vardır?

A) El ele verip bu işe bir çözüm bulalım.

B) Gözlerini üstüme dikince rahatsız oldum.

C) Kitabı bitirir bitirmez kütüphaneye götürecekti.

D) Ayaklarını masaya uzatmış bir şekilde oturuyordu.

E) Bu kitap nice emek verilerek hazırlandı.

S8.Aşağıdaki cümlelerin hangisinde isim fiil yoktur?

A) Babası onu aramak için yukarı mahalleye gitti.

B) Bugünlerde şiir kitapları kapış kapış gidiyor.

C) Kapının sürgüsünü çekmeyi öğrenememişti.

D) Onun sandalyede oturuşunu hiç beğenmiyordu.

E) Bulmaca çözmede sınıfta üstüne yoktu.

S9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat - fiil kullanılmamıştır?

A) Bir daha yanlış yapmamak için kendine söz verdi.

B) Yaşlı gözlerini silerken ölen kardeşini düşünüyordu.

C) Kimsenin kendisine aldırmadığını görünce çok üzüldü.

D) Sinema biletlerini unutmaması gerektiğini biliyordu.

E) Yere düşen yaprakları kimse temizlemiyordu.

S10.Yüklemi geçişli olduğu halde nesne almayan cümle hangisidir?

A) Dikkatli bakmayınca fark göremezsiniz.

B) Dikkatli bakmayınca fark bulamazsınız.

C) Dikkatli bakmayınca farkına varamazsınız.

D) Dikkatli bakmayınca farkında olamazsınız.

E) Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

S11. “(I) Köşedeki masaya oturdu. (II) Eldivenlerini çıkarıp yanına koydu. (III) Usulca çantasını açtı. (IV) Küçük el aynasını çıkardı. (V) Yüzünü uzun inceledi.”Cümlelerinden hangisinin yüklemi geçişsiz fiildir? 97

A) I                 B) II             C) III            D) IV           E) V

S12.“Nesne alıp almamalarına göre fiiller “geçişli” ve “geçişsiz” diye ikiye ayrılır. Neyi ve kimi sorularına cevap veren fiiller geçişli,cevap vermeyenler geçişsizdir.”Buna göre hangisinin yüklemi geçişlidir? 87

A) Onun sözlerine, arkadaşı sinirli gülüyordu.

B) Çocuklar, hava güzel olursa, yarın maça gidecekler.

C) Babasıyla İstanbul’a gideceğine çok seviniyor.

D) Siz de bizimle sinemaya gelmez misiniz?

E) Televizyondaki yeni diziyi izliyor musun?

S13.”Yangın çok geçmeden söndürülmüştü.” Cümlesindeki özne-yüklem ilişkisi hangisinde vardır?

A) O acılı haberi duyunca çok üzülmüştü.

B) Yüzbaşı Cemil, savaşın ilk gününde omzundan vurulmuştu.

C) Çocuk, yatağından doğrularak annesine sıkı sıkı sarılmıştı.

D) Ahmet Refik, yokuşun başına doğru yorulmuştu.

E) Onların bağırtılarını duydukça sinirleri iyice gerilmişti.

S14.Hangisinin yüklemi çatı bakımından diğerlerinden farklıdır?k

A) Beğendiğim halı Kayseri’de dokunmuş. B) Yerler daha yeni silinmiş

C) Bayram için vitrinler süslenmiş.   D) Bulaşıklar çok iyi temizlenmiş.

E) Kardeşim yatmadan önce yıkanmış.

S15.”İnsan yutan kumsallarda tam üç yıl vatan için dövüştüler.” Cümlesinde görülen özne-yüklem ilişkisi hangisinde vardır?

A) Bir süre sonra onlar da kalabalığa karıştılar.

B) Korkularından beton duvara iyice yapıştılar.

C) Sonunda bir küçük oda bulup oraya sığıştılar.

D) Tren kalkmak üzereyken soluk soluğa yetiştiler.

E) Sabaha değin bu konuyu uzun uzun tartıştılar.

S16.Hangisinin yüklemi yapılışı yönünden farklı bir özellik taşır?

A) Çocukları çayırda güreştiriyordu. 

B) Yağmur hızlı hızlı serpiştiriyordu

C) Lokmaları çabuk çabuk atıştırıyordu.           

D) Bir oraya, bir buraya koşuşturuyordu.

E) Birini bitirmeden ötekini yetiştiriyordu.

S17.Hangisinin yüklemi çatı bakımından diğerlerinden faklıdır?

A)Seni darıltmak istemiyorum.      B)Bu konuyu birlikte seçmiştik.

C)Seni durakta çok bekledim.        D)Onun için bu kadar üzülmemelisin.

E)Önerdiğin kitabı alacağım.

S18.”Karikatür” kelimesi, hangisinde sözde özne görevindedir?

A) Karikatür, iletişim gücünün yüksekliği nedeniyle sevilir.

B) Karikatür, sanatların en dinamik olanıdır.

C) Karikatür, toplumsal değişimlerin aynasıdır.

D) Karikatür, yirminci yüzyılın etkin sanatlarındandır.

E) Karikatür, güldürmekten çok düşündürmelidir.

S19.”Birden kapı açıldı,herkes başını kapıya çevirdi.”Cümlesinde hangisi yoktur?

         A)Etken Fiil                B)Edilgen Fiil                   C)Geçişli Fiil

                       D)Geçişsiz Fiil                        E)Dönüşlü Fiil

1.B   2.C   3.E   4.B   5.B   6.B   7.D   8.B   9.A   10.E   11.A   12.E   13.B   14.E   15.E   16.A   17.D18.A  19.E