“Sizi yarın burada bekliyorum.” cümlesinde “bekliyorum” yüklemi şimdiki zamanla çekimlendiği halde iş “yarın” yani gelecek zamanda yapılacaktır. Öyleyse burada zaman kayması vardır.
“O her gün aynı saatte yola çıkıyor.”
cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş “her gün” yani geniş zamanda yapılıyor.
“O daha üç yaşındayken babasını kaybediyor.”
cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş.
“Bu dilekçeyi sonra yazarsınız.”
Cümlesinde fiil geniş zamanda çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak.
“Keloğlan’ın yolu bir gün bir kasabaya düşer.”
cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış.
Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kipleri yerine kullanılır.
“Bu cami de bize Selçuklulardan kalma bir eser olacak.”
cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır.
Bazen dilek kipleri de birbirleri yerine kullanılır.
“Gelsen de şu işleri birlikte yapsak.” cümlesinde şart kipi, istek anlamında kullanılmıştır.
“Şöyle buyrun efendim!” cümlesinde emir, istek anlamındadır.
Örnekler çoğaltılabilir. Sonuç olarak, önce yüklemin kip veya zamanına daha sonra işin yapıldığı kip veya zamana bakarsak ve bunların farklı olduğunu görürsek, cümlede anlam (zaman) kayması vardır.
Zaman kaymasının olduğu cümleler anlamca bozuk değildir. Bu sadece Türkçe’nin bir söyleyiş zenginliğidir.
EKFİİL (EKEYLEM)
Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek bileşik çekimli fiiller oluşturan “imek” fiiline denir. Bu fiilin iki görevi vardır. BİRİNCİ GÖREVİ: İsimleri veya isim soylu sözcükleri yüklem yapmak. İKİNCİ GÖREVİ: Birleşik çekimli (zamanlı) fiil yapmaktır.
Bu fiilin dört basit çekimi bulunur. Basit çekimli durumda sadece isim soylu sözcüklerde bulunur. Üç bildirme (haber), bir dilek kipi bulunan bu fiilin çekimini şu şekilde gösterebiliriz.
a. Bilinen Geçmiş Zaman (idi) Öznenin önceden içinde bulunduğu bir oluşu bildirir.
Öğrenciydim (Öğrenci idi - m)
Öğrenciydin Öğrenciydi
Öğrenciydik Öğrenciydiniz
Öğrenciydiler
Sadece isme değil zamire, edata, tamlamalara da eklenebilir.
“Seni buraya çağıran bendim.” cümlesinde zamire, “Dün biraz rahatsız gibiydi.” cümlesinde edata, “Elinde taşıdığı paket, düğün hediyesiydi.” cümlesinde isim tamlamasına, “Yeni aldığım ev bahçeli bir evdi.” cümlesinde sıfat tamlamasına gelerek onlara zaman anlamı kazandıran “-di” ekleri hep ekfiildir.
b. Öğrenilen Geçmiş Zaman (imiş)
Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir.
Doktormuşum (Doktor imiş - im)
Doktormuşsun Doktormuş
Doktormuşuz Doktormuşsunuz
Doktormuşlar
Bu da zamire, edata vs. eklenebilir.
c. Şart Kipi (ise)
Hastaysam (Hasta ise - m) Hastaysan Hastaysa Hastaysak Hastaysanız Hastaysalar
şeklinde çekimlenir ve isim soylu söcüklere şart anlamı yükler.
d. Geniş Zaman Bu zaman çekiminde ekfiil diğer çekimlerinde olduğu kadar belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten “idi”, “imiş”, “ise” diye ayrılabileceği halde, geniş zamanda ayrılmaz.
Ben şair - im Biz şair - iz
Sen şair – sin Siz şair - siniz
O şair(dir) Onlar şairler(şairdirler)
“Sensin beni hasta eden.” cümlesinde zamire,
“Sen tam bana göresin.” cümlesinde edata,
“Elmaların en iyisi Amasya elmasıdır.” cümlesinde isim tamlamasına gelmiş ve onları yüklem yapmıştır.
Ekfiilin Olumsuzu
Ekfiille çekimlenmiş sözcükler “değil” edatıyla olumsuz yapılır.
Öğretmendim -> Öğretmen değildim.
Doktormuş -> Doktur değilmiş.
Hastaysa -> Hasta değilse.
Şairim -> Şair değilim.
örneklerinde ekfiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin “-ma, -me” ile, ekfiilin “değil” ile olumsuz yapılması, ekfiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır.
“Karnım iki gündür açtı.” “Kapıyı ardına kadar açtı.” cümlelerinde altı çizili sözcüklerden hangisinin ekfiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız. “Karnı iki gündür açmadı.” Olmayıp “aç değildi.” olacağına göre birincide ekfiil kullanılmıştır. “Beni aramış doktorum.” “İki yıldır doktorum.” cümlelerinde de benzer ekler görülüyor. Ayrı yöntemle bunu da ayırabiliriz.
“Beni aramış doktor değilim.” denmez, ancak “İki yıldır doktor değilim.” olur. Öyleyse ikinci cümledeki, ekeylemdir.
Burada “değil” edatının zaman eklerinden önce geldiğini de söyleyelim. Yani “hastaydı” sözü “hastaydı değil” şeklinde olumsuz yapılmaz; “hasta değildi” şeklinde yapılır.
Ekfiilin Soru Şekli Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi “mi” ile yapılır. “mi” sözü isimle ekfiil arasına girerek kullanılır. Öğretmendim -> Öğretmen miydim? Doktormuş -> Doktor muymuş? Şairim ->Şair miyim?
Ekfiilin geniş zamanında kullanılan ekler çekimlenmiş fiillerden sonra gelmez. Ancak üçüncü tekil şahısta kullanılan “-dir” eki çekimli fiillerden sonra gelerek onlara ihtimal ya da kesinlik anlamı katabilir. Bu görevi üstlendiğinde bu ekin adı bildirme eki olur.
BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Basit
zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi.
Bileşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde
çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ekfiilin getirilmesiyle yapılır.
Üç grupta incelenir. a. Hikaye Bileşik Zamanı
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “idi” şekli getirilerek yapılır. gel - miş- idi - m -> gelmiştim
Fiil Birinci İkinci Şahıs
zaman zaman eki örneğinde, fiilin çekimini adlandırırken “gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikayesi” deriz.
Biliyorduk (Bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikayesi)
Çözmeliydik (Çözmek fiilinin gereklilik kipinin hikayesi)
Bazen ekfiille çekimli fiil arasına başka ekler girebilir.
“Alacak mıydı?” sözünde araya “mi” soru edatı girmiş, “açmışlardı” sözünde ise araya “-ler” çoğul eki gelmiştir.
b. Rivayet Bileşik Zamanı
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “imiş” şekli getirilerek yapılır. Gel - ecek - miş -> Gelecekmiş
Fiil Gelecek Rivayet
zaman Zaman
Geliyormuşum -> (gelmek fiilinin şimdiki zamanının riv.)
Gitmeliymişiz -> (gitmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti)
Sorarmış -> (sormak fiilinin geniş zamanının rivayeti)
Çözmüş müymüş -> (Çözmek fiilinin öğrenilen geç. zmn. riv.)
c. Şart Bileşik Çekimi
Fiilin basit çekiminden sonra ekfiilin “ise” şekli getirilerek yapılır. Gel - ecek - se - k -> Geleceksek
Fiil Gelecek Şart kipi
zaman Geliyorsanız -> (gelmek fiilinin şimdiki zamanının şartı)
Gelmişseniz -> (gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zmn. şartı)
Gelmeliyseler -> (gelmek fiilinin gereklilik kipinin şartı)
Ekfiilin geniş zamanda kullanılan eklerle
bileşik zamanlı fiil yapılamaz.
Bileşik zamanlı fiillerde anlam kayması aranmaz:
çünkü fiilin çekiminde daima ekfiilin zamanı hakimdir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder