TÜRKÇE KELİMELERDE VURGU

            Vurgu en kısa tarifi ile kuvvetli söşlenmedir. Kelimelerde ses bütünlükleri olarak heceler vardır. Bu topluluklar arka arkaya söylenerek kelimelir ve dili ortaya çıkarırlar. Demek ki kelimelerin telaffuzu hecelerin arka arkaya söylenmesidir.

            İşte bu söylenişte hir hecenin üzerine aynı kuvvetle basılmaz. Kelimeler ve cümleler dalğalı, inişli çıkışlı bir seyir takip eder. Bu dalgalar, bu iniş çıkışlar ise bazı hecelerin diğerlerinden daha kuvvetli söylenmesi ile olur.

            Kelimede kuvvvetli söylenen hece üzerindeki baskıya vurgu adı verilir. Vurgulu hece, üzerine saılan, üzerine vurulan hece demektir.

            Türkçe yumuşak vurgulu, hafif dalgal bir diildir. Türkçenin vurguları bu sebeple çok dikkat ister.

            Vurguyu bulma usulü:

            Türkçe kelimelerde vurgunun hangi hecede olduğunu anlamak için bir usul vardır. O usul şudur: kelimenin her seferinde bir hecesi mübalağalı bir şekilde kuvvetle söylenir. Hangisi yadırganmazsa vurgu o hece üzerinde demektir. Mesela yumurta kelimesini alınız. Göreceksiniz ki ta hecesini kuvvetlendirerek söylemek kulağa aykırı gelmemektedir. Şu halde vurgu son hecededir.

            Türkçe kelimelerde vurgu durumu şöyledir:

            1. Türkçede kelime ne olursa olsun, bütün hitaplarda vurgu daima ilk heced bulunur: arkadaş, dağlar, kumandan, Atatürk gibi seslenmelerde vurgu daima ilk hecede bulunur ve kuvvetlidir. Kelimenin asıl normal vurgusu sonda da olsa hitapta  mutlaka başa alınır: Örümcek.

            2. Türkçede orta hece ve heceler vurgusuzdur.

            3. Türkçede vurgu esas itibarıyla ya son hecede veya ilk hecede bulunur. Vurgu  son hecede ise başta, ilk hecede ise sonda ikinci derecede bir vurgu bulunur.

            4. Türkçede umumi olarak, kelimelerin en büyük kısmında vurgu son hecededir: yatırım, açık, çekingen kelimelerinde vurgu sondadır.

            5. Buna mukabil yer adlanrında, bütün coğrafi isimlerde vurgu ilk hecede olur: Ankara, Kurtuluş, İsveç, Avrupa gibi kelimelerde vurgu ilk hecededir.

            6. Yalnız –istan eki ile biten coğrafi isimlerde vurgu yine sona alınır: Özbekistan, Türkmenistan, Bulgaristan gibi kelimelerde vurgu son hecededir.

            7. Sonu –ya ile biten yer adlarında vurgu sondan bir evvelki hecede bulunur: Sakarya, Mudanya, Almanya. Sonu a ve e ile biten yer adları da böyle istisnalar görülür: İngiltere, Ukrayna gibi kelimelerde vurgu sondan bir önceki hecededir.

            8. Türkçede henuz tam benimsenmiş, üzerinde az zaman geçmiş yabancı isimlerde ve keilmelerde vurgu ilk hecede bulunur: Hitler, banka, radyo, posta gibi kelimelerde vurgu ilk hecededir.

            9. Türkçede çok yerleşmiş yabancı asıllı isimlerde vurgu son hecede bulunur: İsmail, Ömer, Mehmet gibi.

            10. Türkçede bazı ekler vurgusuzdur ve vurguyu önlerindeki heceye atarlar. Mesela uyuma, insanca, kalkmadan kelimelerinde vurgu ma, ca, madan eklerinde önceki hecededir.

YAPIM EKLERİ

         A. İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ

         İsimden isim yapma ekleri, isim kök ve gövdelerine getirilerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.

         Bu eklerle yapılmış isimlerin manaları bir önceki ismin manasına çok yaıkndan bağlı olur. Genellikle getirildiği isimle ilgili yer, meslek, topluluk, vasıf, bağlılık, aitlik vs isimleri gibi kelimeler yaparlar.

1. –lık,-lik,-luk,-lük

         a. Yer isimleri yapar. Bu isimler nesnenin mekanını veya çok bulunduğu yeri ifade ederler: taş-lık, orman-lık, boş-luk, kömür-lük, koru-luk, gül-lük, ekin-lik gibi.

         b. Alet isimleri yapar. Bunlar nesne ile ilgili bir alet bir eşya ifade ederler: baş-lık, göz-lük, söz-lük, gece-lik, korku-luk gibi.

         c. Topluluk isimleri yapar. Bu isimler yapıldıkları isimlerle ilgili bir topluluk, bir bütünlük ifade ederler: genç-lik(gençlerin bütünü), türk-lük (türklerin topluluğu, bütünü) gibi.

         d. Vasıf isimleri, yani sıfat yapar: gün-lük, yıl-lık, hediye-lik, kira-lık, kış-lık, adım-lık gibi.

         e. Soyut isim yapar: güzel-lik, iki-lik, müdür-lük, temiz-lik gibi.

         Bu ekin bir özelliği de bazen çekim eklerinden sonra gelerek isim yapmasıdır: gün-de-lik, on-da-lık gibi.

2. –cı,-ci,-cu,-cü,-çı,-çi,-çu,-çü

         Bu eklerin başlıca fonksiyonu meslek ve uğraşma isimleri yapmaktır (osmanlıcada başlangıçta c’li ve yuvarlak şekilleri yoktu.): av-cı, eski-ci, yol-cu, göz-cü, aş-çı, bek-çi, ok-çu, süt-çü gibi.

3. –lı,-li,-lu,-lü

         Esas fonksiyonu sifat olarak kullanılan vasıf isimleri yapmaktır. Kısaca ek ve sahiplik ya da bağlılık ifade eder.

         Sahiplik fonksiyonunda bir kendinde bulundurma ifadesi belirtilir: baş-lık, kilit-li, su-lu, ölüm-lü gibi.

         Bağlılık fonkisyonunda da bir mensup olma ifadesi göze çarpar: Ankara-lı, lise-li, köy-lü gibi.

4. –sız,-siz,-suz,-süz

         Bu ek –lı,-li,-lu,-lü ekinin olumsuzudur. Onun için menfi isim eki veya menfi sıfat eki adı ile de anılır: taş-sız, iş-siz, su-suz, görgü-süz gibi.

          Bu ek nadir olarak bir çekil eki olan iyelik ekinden sonra da kullanilabilir: annem-siz, babam-sız gibi.

5. -ki

         Bu ek aitlik eki adını alır. Başlıca fonkisyonu içinde blunma, bağlılık, ve aitlik ifade etmektir. Bu fonkisyonla sıfat ve zamir yapar: şimdi-ki, karşı-ki, sonra-ki, öte-ki, beri-ki, evvel-ki, dün-kü, gece-ki gibi.

         İkinci kullanışı –da,-de,-ta,-te, çekim ekinden sonraki kullanılışıdır: bende-ki, yerde-ki, aşağıda-ki, sende-ki, evde-ki, üniversitede-ki, gibi.

         Üçüncü kullanışı –ın,-in,-un,-ün,-nın,-nin,-nun,-nün çekilm ekinden sonra getirilmesidir: benim-ki, yolcunun-ki, adamın-ki, evin-ki, arkadaşımın-ki gibi.

         Bu ekin bazı örneklerde –kü şekli de görülür: dün-kü, bugün-kü, gönülün-kü gibi.

6.-cık,-cik,-cuk,-cük

         Bu ek Türkçenin çok işlek küçültme ve sevgi ekidir. Bu iki fonsiyon bazan bir arada, bazan da tek başına görünür: baba-cık, dudak-cık, kısa-cık, Mehmet-cik, göl-cük, tosun-cuk gibi.

 Bu ek bazı kelimelerde kendisinden önce gelen konsonantı düşürür: ufa-cık (ufak-cık), küçü-cük (küçük-cük) gibi.

 Bu ek bazan da önüne bir vokal alır: bir-i-cik, az-ı-cık gibi.

Bu ekin bir özel kullanılışı da -ca, -ce, -ça, -çe çekim ekinden sonra gelmesidir: usul-ca-cık, yavaş-ça-cık, ufa-cı-cık gibi.

Bu ekin özellikle sevgi fonksiyonu çok işlek durumdadır. Bu fonksiyonuyla en çok iyelik eki getirilerek pek geniş ölçüde kullanılır: anne-ciğ-i-m, kardeş-ciğ-i-m, Ahmet-ciğ-i-m gibi.

Bu ek bazı kelimelerde kendisinden önce gelen konsonantı düşürür: ufa-cık (ufak-cık), küçü-cük (küçük-cük) gibi.

Bu ek bazan da önüne bir vokal alır: bir-i-cik, az-ı-cık gibi.

Bu ekin bir özel kullanılışı da -ca, -ce, -ça, -çe çekim ekinden sonra gelmesidir: usul-ca-cık, yavaş-ça-cık, ufa-cı-cık gibi.

Bu ekin özellikle sevgi fonksiyonu çok işlek durumdadır. Bu fonksiyonuyla en çok iyelik eki getirilerek pek geniş ölçüde kullanılır: anne-ciğ-i-m, kardeş-ciğ-i-m, Ahmet-ciğ-i-m gibi.

7. –cak, cek

Bu da ikinci bir sevgi ve küçültme ekidir: kuzu-cak, yumur-cak, demin-cek, sevdi-cek gibi.

8. –cığaz, -ciğez, -cuğaz, -cüğez

Bu ek küçültme ve sevgiden başka zavallılık da ifade eder. Acıma, şevkat ve merhamet gösterir: bey-ci-ğez, yavru-cağaz, kız-cağaz gibi.

9. –cağız, -ceğiz

Küçültme ve sevginin dışında acıma da ifade eder. Yalnız bu acıma ekinin zavallılık fonksiyonu daha kuvvetlidir: kız-cağız, hayvan-cağız, ev-ceğiz, köy-ceğiz gibi.

Bu ekin bir de şu-n-cağız, o-n-cağız gibi kullanışları vardır.

10. –ca, -ce, -ça, -çe

Bu ek aslında çekim ekidir: insan-ca, yavaş-ça örneklerinde olduğu gibi.

Ancak sonradan klişeleşerek veya fonksiyon değiştirerek yapım eki hâline gelmiştir. Yapım eki olarak fonksiyonu dil isimleri yapmaktır: Alman-ca, İngiliz-ce, Türk-çe, Arap-ça gibi.

Bu ek bazan da klişeleşmiş olarak, kalıplaşmış olarak ayrı isimler yapar: ala-ca, kara-ca, ak-ça gibi.

Böyle klişeleşmiş şekli bilhassa  yer isimlerinde çok görülür: Sütlü-ce, Kanlı-ca, Çamlı-ca, Derin-ce, Yeni-ce gibi.

11. –daş, -taş

Başlıca fonksiyonları  eşlik, ortaklık ve mensubiyet, bağlılık ifade etmektir: ırk-taş, arka-daş, din-daş, soy-daş, meslek-taş, sır-daş, ülkü-daş gibi.

12. –ncı, -nci, -ncu, -ncü

Sayı isimleri yapmakta kullanılır. Fonksiyonu asıl sayı isimlerinden sıra, derece ifade eden sayı isimleri yapmaktır: bir-i-nci, iki-nci, yüz-ü-ncü gibi.

Sayılar dışında yine sıra ifade eden bir iki kelimede de bu ek görülebilir: kaç-ı-ncı, orta-nca, son-u-ncu gibi.

13. –ar, -er, -şar, -şer

Fonksiyonu asıl sayı isimlerinden dağıtma, bölme, ayırma sayı isimleri yapmaktır: bir-er, dörd-er, elli-şer gibi.

14. –z

Sayı ismi yapan eklerden biridir. Daha çok birden ona kadar olan sayılar arasında kullanılır. Fonksiyonu yakınlık, eşlik ifade eden topluluk isimleri yapmaktır: iki-z, dörd-ü-z, yedi-z gibi.

15. –sı, -si, -su, -sü

Bir iki kelimede görülür. Benzerlik, gibilik ifade eder: çocuk-su, kadın-sı gibi.

16. –msı, -msi, -msu, -msü

Bu ek de benzerlik ve gibilik ifade eden bir ektir. Bilhassa renk ve tat isimlerinde çok kullanılır: ağac-ı-msı, ekşi-msi, mor-u-msu, acı-msı gibi.

17. –mtrak

Bu ek de benzerlik ve gibilik ifade eden eklerden biridir: acı-mtrak, beyaz-ı-mtrak gibi.

18. –rak, -rek

Bu ek karşılaştırma ekidir. “Daha çok” ifadesi taşır. Bir iki kelimede kalmıştır: ufa-rak (ufak-rak), küçü-rek (küçük-rek), yeğ-rek (daha iyi) gibi.

19. –lı (-li, -lu, -lü) ........-lı ((-li, -lu, -lü)

Çift kullanışlı bir ektir. Bu arada bulunma ifade eder. Kısacası “ve” mânâsına gelir: iri-li, ufak-lı, gece-li, gündüz-lü, ana-lı, baba-lı, sağ-lı, sol-lu gibi.

20. –layın, -leyin

Bu ek eskiden gibilik, eşitlik ifade eden bir çekim eki idi. Bugün birkaç vakit isminde görülür: sabah-leyin, gece-leyin, akşam-leyin gibi.

21. –cılayın, -cileyin

Bu ek de eskiden bir eşitlik çekim eki idi. Bugün bir yapım eki gibi klişeleşip kalmıştır. Bazı zamirlerde görülür: ben-cileyin, sen-cileyin, bu-n-cılayın gibi.

22. –an, -en

Bu ek işlek değildir. Ancak bir iki kelimede görülür: oğul-an (oğlan), er-en, kız-an gibi.

23. –kek

Bu da işlek olmayan bir ektir. Belki sadece er-kek kelimesinde vardır.

24. –kan

İşlek olmayan bir ektir: baş-kan kelimesinde vardır.

25. –ç

İşlek değildir, ana-ç, ata-ç, baba-ç kelimelerinde vardır. Kuvvetlendirme fonksiyonu mevcuttur.

26. –ka, -ge

İşlek olmayan bir ektir. Kökün dışındaki mânâsını ifade eder. Yani bir dışındalık fonksiyonu vardır. Aynı mânâya gelen iki kelimede görülür: baş-ka, öz-ge.

27.- cıl, cil, -cul, -cül, -çıl, -çil, -çul, -çül

Sadece üç beş örnek görülür. Benzetme ve mübalâğa ifadesi taşır: ev-cil, ben-cil, balık-çıl, tavşan-cıl, ölüm-cül, kır-çıl, ak-çıl, insan-cıl, av-cıl gibi.

28. –dırık, -dirik, -duruk, -dürük

Birkaç kelimede görülür. Âlet isimleri yapar: boyun-duruk, çiğin-dirik (omuzluk), eğin-dirik (sırt örtüsü, şal) gibi.

29. –man, -men

Mübalâğa ve benzerlik ifade eder. Üç beş kelimede görülür: ak-lan, koca-man, kara-man, küçü-men (küçük-men) gibi.

30. –aç, -eç

Benzetme ve ilgi ifadesi taşır: top-aç, kır-aç, boz-aç (boza çalan, boz renginde) kelimelerde olduğu gibi.

31. –şın, -şin

Renk isimlerinde görülür. Yakınlık, benzerlik ifade eder: sarı-şın, kara-şın, gök-şin gibi.

32. –ak, -ek

İşlek değildir. Bir iki kelimede görülür. Benzerlik ifade eder: top-ak, sol-ak, ben-ek gibi.

33. –k(a), -k(e)

İşlek değildir. Benzerlik ifade eder: top-u-k, bala-k, bebe-k gibi.

34. –z

İlgi, benzerlik ifade eder: top-u-z gibi.

35.-t

Denklik ifade eder: yaş-ı-t, eş-i-t gibi.

36. –tı, -ti, -tu, -tü

Yalnız tabiat taklidi kelimelerde kullanılan işlek bir ektir: parıl-tı, zangır-tı, gürül-tü, fokur-tu, kütür-tü gibi.

37. –az, -ez

İlgi ifade eder: ay-az kelimesinde vardır.

38. –ay, -ey

İlgi ifade eder: gün-ey, kuz-ey (kuz-ay) gibi.

39. –l (-ıl, -il)

Benzerlik ifade eder: yeş-i-l, kız-ı-l gibi.

40. –sıl, -sil, -sul, -sül

Benzerlik, ilgi ifade eder: yok-sul kelimesinde bu ek vardır.

41. –sal

Yer ifade eder: kum-sal kelimesinde vardır.

42. –gıl, -gil, -gul, -gül, -kıl, -kil, -kul, -kül

İlgi ifade eder: kır-kıl, iç-kil, dört-gül, gibi az kullanılan birkaç kelimede vardır.

Bu ekin –gil şekli bugün bilhassa ağızlarda aile ve ev ismi yapmakta çok işlektir: Ali-gil, Uşaklı-gil, ablam-gil gibi.

43. –la, -le

İşlek değildir. Kış-la, yay-la kelimelerinde görülür.

Yabancı Ekler: Türkçeye bazan yabancı dilden ekler de geçmektedir. Bu ekler önce kendi kelimeleri ile geçmekte, sonra Türkçe  kelimelere de sıçrayabilmektedir. Bunlardan iki örneği burada gösterebiliriz:

-i

Aslında Arapça’dan geçen nisbet î’sidir. Türkçe kelimelerin sonuna gelerek bazan isimden isim yapma eki şeklinde kalıplaşmıştır: armudi, gümüşi, kurşuni, varsağı gibi.

-al, -el

Türkçeye batı dillerinden gelen –al, -el, eki de yaygınlışmaktadır: sosyal, kültürel’in yanında ulus-al, siyas-al, yer-el, bölge-sel gibi.

Kalıplaşmalar, Kısaltmalar: Türkçede bazı kalıplaşmalar ve kısaltmalar da göze çarpabilir. Örneğin Fatoş, Memoş, İbiş, minnoş gibi kısaltmalarda bir “ş” unsuru görürüz. Bu bir ek değildir, türeme bir ses durumundadır.

Öte   yandan   şappadak, cuppadak, pattadak   gibi ses   taklidi kelimelerde de benzer bir –dak, -dek ‘li unsur görülür. Şüphesiz bu da bir ek değildir ve bu kelimeler ayrı ayrı paralel ses taklitleridir.

B. İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ

         İsimden fiil yapma ekleri isim kök ve gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Fakat bu ekler gövdelerden fiil yapmakta çok az kullanılır, daha çok köklerden fiil yaparlar. Gövdelerden yapılan çok az sayıdaki fiillerde de ancak çok işlek olanları kullanılabilir. Ayrıca eklendikleri gövdeler genellikle işlek olmayan eklerle yapılmış gövdelerdir.

         Bu eklerin ayrı ayrı belirli fonksiyonları yoktur. Hepsinin ortak fonksiyonu isimleri fiilleştirmektir. Yapılan fiilde bu ekler değil, isim kökü mânâyı tayin eder. Bu ekler böylece isimlerden onlarla ilgili fiiller yapmış olurlar. Başlıca isimden fiil yapma ekleri şunlardır:

1.     –la, -le

Bu ek  Türkçenin en işlek isimden fiil yapma ekidir. İsimden fiil yapma sahasına

hâkim olan başlıca ek durumundadır. Hem olma, hem yapma ifade eden fiiller yapar: baş-la, taş-la, el-le, gece-le, üf-le, hafif-le gibi.

         Bu ekle yapılan bazı fiillerin kendileri kullanılmayıp, onlardan fiillden fiil yapma ekleriyle meydana getirilen şekilleri kullanılır: can-la-n, bir-le-ş, kir-le-t gibi.

         Bu ek orta hecede kaldığı için çekim sırasında bazan vokali değişir: bek-li-yen (bek-le-yen) gibi.

2.     –al, -el

Bu ek genellikle sıfatlardan fiil yapar. Yaptığı fiiller yalnız “olma” ifade eder: sağ-al,

dar-al, kör-el, yön-el gibi.

3.     –l

Sıfatlardan olma ifade eden fiiller yapar: ince-l, sivri-l, duru-l gibi.

4.     –a, -e

Fazla işlek değildir. İsimlerden yapma veya olma ifade eden fiiller yapar: yaş-a, kan-a,

tür-e, dil-e gibi.

         Çekim sırasında orta hecede kalınca ve y tesiriyle bu ek de değişebilir: yaş-ı-yor, kan-ı-y-an gibi.

5.     –ı, -i, -u, -ü

İşlekliği kaybolmuştur. Birkaç kelimede klişeleşmiş olarak görülür: taş-ı, uz-u (uz-un),şak-ı gibi.

6.     –ar, -er

İşleklik sahası sınırlıdır. Daha çok renk isimlerinden fiil yapar: ağ-ar, göğ-er, kız-ar,

yeş-er gibi.

7.     –da, -de, -ta, -te

Ses taklidi isimlerden fiil yapmakta çok işlektir: fısıl-da, ışıl-da, gürül-de, fingir-de gibi.

Tabiat taklidi kelimeler hep l,r,y gibi sedalı konsonantla bittiği için bu ekin hep d’li şekilleri kullanılmaktadır.

8.     –kır, -kir, -kur, -kür

Bu ek de ses taklidi kelimelerden fiil yapmakta kullanılan bir ektir. İşlektir, fakat ses taklitleri ile sınırlıdır: hay-kır, tü-kür, çem-kir (terslenme) gibi.

9.     –k, -ke

Bugün yalnız birkaç kelimede görülür: ac-ı-k, gec-i-k, bir-i-k gibi.

10. –r

şlek değildir. Deli-r, beli-r, üfü-r gibi birkaç fiilde görülür. Fakat ses taklidi isimlerden fiil yapmakta oldukça işlektir: bağ-ı-r, geğ-i-r, an-ı-r, aksı-r, öksü-r, hapşı-r gibi.

11. –sa, -se

İşlek değildir. Birkaç kelimede görülür: su-sa, garip-se, yük-se, mühim-se gibi.

12. –msa, -mse

İşlek değildir, üç beş kelimede görülür: az-ı-msa, ben-i-mse, küçü-mse gibi.

        

13. –ırga, irge

İşlek değildir. Bir iki fiilde görülür: yad-ırga, es-irge gibi.

C. FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ

Fiilden isim yapma ekleri fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan eklerdir.

         Bu eklerin sayısı çok fazladır. En kalabalık yapım ekleri bunlardır. Bu da Türkçenin fiilden isim yapmaya çok yatkın bir dil olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda Türkçede isimlerin büyük kısmının hareket vasfı ile belirtilen isimler olduğunu ortaya koymaktadır. Türkçe gibi fiile dayanan bir dil için bu da pek tabiîdir.

         Bu eklerin sayıları gibi işleklikleri ve kullanış sahaları da çok geniştir. İçlerinde işleklik ve genişlik bakımından çekim eklerine yakın olanları çoktur.

         Bu eklerin bir kısmının belirli fonksiyonları vardır. Bir kısmının ise fonksiyonları belirsizdir.

         Başlıca fiilden isim yapma ekleri şunlardır:

1.     –mak, -mek

Bek bütün fiilden isim yapma eklerinin başında gelir. İşleklik derecesi en geniş bir ektir.  Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilir.

         Fonksiyonu hareket ismi yapmaktır. Fiil kök ve gövdelerine getirilerek onları kullanış sahasına çıkarırlar: aç-mak, yaz-mak, oku-mak, uyu-mak, gör-mek, bekle-mek, çekil-mek, düşün-mek, sürüklen-mek, ilikle-mek gibi.

         Bu ekle yapılan isimler sıfat olarak kullanılamazlar.

         Bu ek fiillerin geçici hareket ismini yapar. Bu isimler ancak çok nadir olarak klişeleşip kalıcı nesne ismi olurlar: ye-mek, çak-mak gibi.

         Bu ekin bir özelliği de sonuna iyelik eki almamasıdır: bilmeğ-i-m, gez-meğ-i-n şekilleri kullanılmaz.

         2.-ma, -me

         İşleklik sahası bütün fiil kök ve gövdelerini içine alan bir ektir.

         Bu ekin fonksiyonu iş isimleri yapmaktır: yaz-ma, oku-ma, git-me, yaklaş-ma, oyalan-ma, püskürt-me, ezdir-me, açıklan-ma, veriştir-me gibi.

         -mak, -mek’te  yürüyen canlı bir hareket ifadesi vardır. –ma, -me’de ise bu hareketle yapılan iş anlatılır: yürümek-yürüme, kapamak-kapama gibi.

         Dolayısıyla –ma, -me’de daha belirli bir isim olma vasfı vardır. Bu sebeple böyle isimler –mak, -mek’lilerden daha fazla kalıcı nesne ismi olmaya elverişlidirler: dondur-ma, yaz-ma (eser), dol-ma (yiyecek), iç-me nesne isimleri gibi.

         Bu ekle yapılan isimler iş isimlerinden başka, bazan kalıı niteliği dolayısıyla sıfat olarak da kullanılabilirler: dol-ma kalem, süz-me göz, kar-ma liste.

         3.-ış, -iş, -uş, -üş

         Bu ek de bundan önceki iki ek gibi en işlek fiilden isim yapma eklerinden biridir. Bu son ikisi yalnız i-mek fiiline getirilmez. Diğer bütün fiillere gelirler. Fonksiyonu iş ismi yapmaktır: al-ış, yürü-y-üş, çekil-iş, otur-uş gibi.

         Bu ekle yapılan isimler de sıfat olarak kullanılmazlar.

         4.-m

         Bu ek kalıcı nesne ismi yapan işlek fiilden isim yapma eklerinin başında gelir. Fiille ilgili çeşitli nesnelerin ismini yapar: al-ı-m, uçur-u-m, geç-im, öl-ü-m, biç-i-m gibi.

         5.-k (ka), -k (ke)

         Bu ek çok işlek bir fiilden isim yapma ekidir. Harekete uğramış olan, o hareketten doğmuş bulunan veya hareketi yapan çeşitli nesnelerin isimlerini meydana getirir: aç-ı-k, düş-ü-k, dile-k, yat-ı-k, buruş-u-k, yuvarla-k, ele-k gibi.

         6.-ak, -ek

         Bu ek de çok işlek bir ektir. Fiilin tesirinde kalan çeşitli nesnelerin isimlerini yapar. Bir mübâlâğa ifadesi de taşır: at-ak, dön-ek, kaç-ak, tapın-ak, dayan-ak, ürk-ek gibi.

         7.-n

         Oldukça  işlek bir ektir. Yapanı, olanı ve yapılan ifaden eder: tüt-ü-n, ek-i-n, gel-i-n gibi.

         8.-gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü

         Çok işlek bir ektir.  Daha çok yapma ifade eden fiillere gelir. Çeşitli isimler yapar: say-gı, sar-gı, ser-gi, bil-gi, büz-gü, gör-gü, duy-gu, sor-gu, bıç-kı, bas-kı, iç-ki, kes-ki gibi.

         Daha çok tek heceli fiillere getirildiği görülmektedir.

         9.-ga, -ge

         Örnekleri çok fazla değildir: bil-ge, dal-ga, yon-ga, böl-ge, süpür-ge, kavur-ga gibi.

         10.-gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün

         İşlek bir ektir. Esas itibariyle de tek heceli fillere getirilir. Fonksiyonunda bir büyültme, bir aşırılık mânâsı  vardır, mübâlâğa ifade eder: dal-gın, az-gın, dar-gın, yetiş-kin, eriş-kin, küs-kün, alış-kın, bay-gın, gir-gin, ol-gun, piş-kin, coş-kun, aş-kın, düz-gün, üz-gün gibi.

          11.-gan, -gen, -kan, -ken

         İşlek bir ektir. Tek heceli fiillere getirilmez. Kuvvetli bir  mübâlâğa, bir aşırılık ifade eder: alın-gan, sıkıl-gan, konuş-kan, somurt-gan, çekin-gen, giriş-ken gibi.

         12.-gıç, -giç, -guç, -güç

         İşlek değildir. Birkaç misalde görülür. Bu ekte de büyültme ifadesi vardır: dal-gıç, bil-giç, başlan-gıç, süz-geç gibi.

         13.-gaç, -geç, -kaç, -keç

         Bundan önceki ekin bir eşidir: yüz-geç, kıs-kaç, utan-gaç gibi.

        

         14.-ağan, -eğen

         Aşırılık, devamlılık, mübâlâğa ifade eder: ol-ağan, gez-eğen gibi.

         15.-ıcı, -ici, -ucu, -ücü

         Fazlalık, devamlılık anlatır: al-ıcı, ver-ici, uç-ucu, gör-ücü gibi.

         16.-ç

         Bir aşırılık  ifade eder. Yalnız dönüşlü, yani –n’li fiillere getirilir: kıskan-ç, korkun-ç gibi.

         17.-ı, -i, -u, -ü

         Çok işlek bir ektir: yaz-ı, dikil-i, ört-ü, kok-u gibi.

         18.-a, -e

         Bir iki kelimede görülür: yar-a, öt-e, oy-a gibi.

         19.-tı, -ti, -tu, -tü

         Esas itibariyle n’li fillerin gövdelerine getirilir. Çeşitli isimler yapar: akın-tı, öden-ti, çökün-tü, kurun-tu gibi.

         20.-t

         Pek işlek olmayan bir ektir: öğ-ü-t, yoğur-t, um-u-t gibi.

         21.-l

         Bugün belki bir tek ışı-l kelimesi vardır.

         22.-sı, -si, -su, -sü

         Bir iki kelimede görülür: yat-sı, sin-si, yas-sı, tüt-sü gibi.

         23.-anak, -enek

         İşlek olmayan bir ektir: sağ-anak, gel-enek, gör-enek gibi.

         24.-amak, -emek

         İşlek değildir: kaç-amak, bas-amak gibi kelimeler vardır.

        

         25.-mık, -mik, -muk, -mük

         İylek değildir: kıy-mık, il-mik, kus-muk kelimelerinde bu ek vardır.

          26.-aç, -eç

         İşlek değildir: gül-geç, tık-aç, kelimelerinde bu ek vardır.

         27.-em

         İşlek değildir: tut-am, bur-am kelimelerinde bu ek vardır.

         28.-al, -el

         İşlek değildir: Çat-al kelimesinde bu ek vardır.

         29.-alak, -elek

         Birkaç kelimede görülür: yat-alak, as-alak, çök-elek gibi.

         30.-arı, -eri

         İşlek değildir: uç-arı, göç-eri gibi bir iki kelimede görülür.

        

         31.-arak, -erek

         İşlek değildir: tut-arak kelimesinde bu ek vardır.

         32.-amaç, -emeç

         işlek değildir: dön-emeç kelimesinde bu ek vardır.

        

         33.-maç, -meç

         İşlek değildir: bula-maç, tut-maç gibi kelimelerde görülür.

         34.-baç, -beç

         İşlek değildir. Ekin b’si fiilin n’sini m’ye çevirir: saklam-baç, dolam-baç gibi.

         35.-sal, -sel

         İşlek değildir: uy-sal kelimesinde bu  vardır.

         36.-man, -men

         İşlek değildir: az-man, seç-men, say-man kelimelerinde bu ek vardır.

         37.-sak, -sek

         İşlek değildir: tut-sak kelimesinde bu ek vardır.

         38.-pak, -pek

         İşlek değildir: kay-pak kelimesinde bu ek vardır.

         39.-van, -ven

         İşlek olmayan bir ektir: yay-van kelimesinde görülür.

         40.-mur, -mür

         İşlek değildir: yağ-mur kelimesinde bu ek vardır.

         41.-ca, -ce

         İşlek değildir: eğlen-ce, düşün-ce, güven-ce bu ekle yapılmıştır.

         42.-cama, -ceme

         İşlek değildir: sürün-ceme kelimesinde bu ek vardır.

        

        43,-maca, -mece

         İşlek olmayan bir ektir: bul-maca, bil-mece gibi.

         Sıfat Fiil (partisip) Ekleri: Yapım ekleri ile çekim ekleri arasında bir yer işgal ederler. Bazan çekim eki durumundadırlar: gel-en, gid-en gibi. Fakat kalıcı isim yapınca tam bir fiilden isim yapma eki durumuna geçerler. Bu sebeple onları da yine isim yapma eklerine ilave etmemiz gerekir.

         44.-an, -en

         Çok işlektir. Az miktarda kalıcı isim yapar: düz-en, kır-an gibi.

         45.-ar, -er

         Geçici  isim yapmakta işlektir: koş-ar (adım), geç-er (akçe) gibi. Az miktarda klıcı isim de yapar: gid-er, kes-er gibi.

         46.-r

         Geçici isim yapmakta çok işlektir: yürü-r, bil-i-r gibi. Kalıcı isim yapması azdır: gel-i-r, yat-ı-r gibi.

         47.-mış, -miş, -muş, -müş

         Geçici isim yapmakta çok işlektir: susa-mış, oku-muş gibi. Az miktarda kalıcı isim yapar: geç-miş, dol-muş, ye-miş gibi.

         48.-dı, -di, -du –dü, -tı, -ti, -tu, -tü

         Birkaç kalıcı isim yapmıştır: şıpsev-di, külbas-tı, beğen-di gibi.

         49.-dık, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük

         Geçici isim yapmakta işlektir: duyulma-dık, gel-di-ği gibi. Bil-dik, tanı-dık gibi kalıcı isimler de yapar.

         50.-acak, -ecek

         Geçici isim yapmakta çok işlektir: açıl-acak, görül-ecek gibi. Bir miktar kalıcı isim de yapar: yak-acak, giy-ecek gibi.

         51.-ası, -esi

         Birkaç kelimede görülür: yıkıl-ası, kırıl-ası gibi.

         52.-maz, -mez

         Geçici isim yapmakta çok işlektir: bit-mez, çık-maz gibi. Bazı kalıcı isimler de yapar: sol-maz, yıl-maz gibi.

 Ç. FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ:

          Fiilden fiil yapma ekleri fiil kök ve gövdelerine getirilerek onlardan fiil yapan eklerdir. Sayıları azdır. İşleklik dereceleri çok geniştir. Bu eklerin bir vasfı da belirli fonksiyonlarının mevcut bulunmasıdır. Fiilden fiil yapma ekleri şunlardır:

         1.-ma, -me

         imek fiili dışındaki bütün fiillere getirilir. Olumlu fiillerden olumsuz filler yapar: yap-ma, gül-me, de-me gibi.

         2.-n

         Kendi kendine yapma veya olmak ifade etmektedir. Bazan geçişli bazan da geçişsiz fiiller yapar: al-ı-n, aç-ı-n, döv-ü-n gibi.

         Bu ek n sesi ile biten fiil köklerine getirilmez.

        

         Dönüşlülük eki –n-‘den başka bir de meçhullük ve pasiflik eki –n- vardır. Dönüşlülük: ara-n (çok arandı). Meçhullük ve pasiflik: ara-n- (her taraf arandı) gibi.

         3.-l

         Pasiflik ve meçhullük ifade eder: dur-u-l, gör-ü-l, de-n-i-l gibi.

         4.-ş

         Ortaklaşma ve oluş ifade eder: vur-u-ş, çek-i-ş, at-ı-ş, dayan-ı-ş, gül-ü-ş, bekle-ş, gel-iş iyile-ş gibi.

         5.-r

         Yaptırma ve oldurma ifade eder. ç,s,t,ğ,p,y ile biten tek heceli fiillere getirilir: göç-ü-r, aş-ı-r, köp-ü-r, yat-ı-r gibi.

         6.-t

         Çok işlektir: uza-t, dire-t, inci-t, az-ı-t, ak-ı-t gibi.x

         7.-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür

         En işlek eklerden biridir: ye-dir, aç-tır, yağ-dır, bul-dur, as-tır, koş-tur gibi.

         8.-ar, -er

         İşlek olmayan bir oldurma ekidir: kop-ar, gid-er gibi.

         9.-dar, -der

         İşlek olmayan bir oldurma ekidir: ön-der, dön-der gibi.

         10.-z

         İşlek değildir: em-z-ir (emzir) şeklinde görülür.

         Katmerli Oldurma Ekleri: En çok dört ek üst üste gelebilir. Daha fazlası normal değildir: geç-i-r-t, geç-i-r-t-tir, geç-i-r-t-tir-t gibi.

         11.-a, -e

         İşlek değildir: tık-a fiilinde görülür.

         12.-ı, -i, -u, -ü

         İşlek olmayan bir ektir: kaz-ı, sür-ü  fiillerinde bu ek vardır.

         13.-k (a), k (e)

         İşlek değildir: gör-ü-k, çiz-i-k-tir fiillerinde bu ek vardır.

         14.-p

         İşlek değildir: ser-p, kır-p fiillerinde bu ek vardır.

        

         15.-y

         İşlek değildir: ko-y, do-y fiillerinde bu ek vardır.

         16.-sa, -se

         İşlek değildir. Ağızlardaki gör-se-t fiilinde bu ek vardır.