ÖĞE :
Sözcüklerin cümlede tek başlarına veya öbekleşerek eleman olarak yaptıkları
göreve öğe denir. Öğeler ikiye ayrılır ;
1- Temel Öğeler
a) Yüklem
b) Özne
2- Yardımcı Öğeler
a) Düz tümleç (Belirtili ve Belirtisiz Nesne)
b) Dolaylı Tümleç
c) Zarf Tümleci
d) Edat Tümleci
Y Ü K L E M
Yargı bildiren sözcük veya söz öbeklerine yüklem denir. Yüklemsiz cümle olmaz. Yüklem cümlenin temel öğesidir. Cümlenin tümüne ‘’yapılan ne, olan ne’’sorularının yöneltilmesi bize cevap olarak yüklemi verir.
Örnek ; Güzel günler bizi bekliyor.
Yüklem, daima cümlenin sonundadır ve çekimlenmiş eylemler, ek eylem almış ad soylu sözcükler ve söz öbekleri yüklem görevi üstlenirler.
Babadan kalma mirası har vurup harman savurdu
Üzgün arkadaşını saatlerce teselli etti
Benim sadık yarim kara topraktır.
Bu belge suçsuzluğumun kanıtıdır.
Burada sözü en çok dinlenen kişi odur.
Mavi, en çok sevdiğim renktir.
O her zaman mutsuz ve yalnızdır.
Ö Z N E
Yüklemin bildirdiği eylemi yapan veya kendisiyle ilgili bir durumu üzerine alan öğeye özne denir. Özne, cümlenin ikinci temel öğesidir. Yükleme sorulan ‘’Yapan kim, olan ne’’ sorularının yanıtı öznedir. Özne görevindeki sözcük ad durum eklerinin hiçbirini almaz. Adların aldığı diğer çekim eklerini alabilir.
Handan Salı günleri çok yoruluyor.
Yağmur üç gündür yağıyor.
Aklından geçenler beni korkuttu.
Türkçe dillerin en güzelidir.
Özne cümlede bulunabilir.
Sen, olayın önemini kavrayamadın
Sigara sağlığa zararlıdır.
Yüklemdeki kişi ekiyle belirlenen, cümlede sözcük olarak bulunmayan özne, gizli öznedir.
Herkese farklı davranıyor. (O- Gizli özne)
Gecikmeden sorumlu değilim. (Ben- Gizli özne)
Edilgen çatılı cümlelerde, aslında nesne olup, özne görevini üstlenmiş sözcük sözde öznedir.
Bu konu uzun süre tartışılacaktır.
Ben de oyuna getirildim.
Birden çok yüklemin bağlandığı özne, ortak öznedir. Sıralı ve bağlı cümlelerde bulunur.
Şafak, olayı duymuş; bize söyledi.
Kitap, kafaları aydınlatır ve yarınları güzelleştirir.
Özneyle beraber dönüşlülük zamirinin kullanılmasıyla oluşan özneye, pekiştirilmiş özne denir.
Evimi ben kendim temizledim.
Paranın hesabını sen kendin tutmalısın.
Edilgen çatılı cümlelere bazı ek ve sözcüklerle katılan öznelere örtülü özne denir.
Bakanlığımızca bu olayın detayları araştırılıyor.
Çiçekler, dershane tarafından gönderilmiş.
Cümledeki ara söz özneye yönelikse buna açıklamalı özne denir.
Annem, evimizin direği, babamın yokluğuna dayanamadı.
O adam, demin konuştuğum, babamın eski bir dostudur.
DÜZ TÜMLEÇ (NESNE)
Yüklemin bildirdiği, öznenin gerçekleştirdiği eylemden etkilenen varlık nesnedir. Cümlede gerçek anlamda nesnenin olabilmesi için öznenin bulunması gerekir. Yüklemdeki işi gerçekleştiren gerçek öznenin bulunmadığı cümlelerde nesne bulunmaz.
Günlerce su içmedi.
Üç çeşit yemeği bir saatte pişirdi.
Ona güvendiğim için istediği parayı verdim.
Yalın durumdaki, belirsiz, genel bir varlığı veya kavramı gösteren nesne belirtisiz nesnedir.Yüklemle özneye, ikisine birlikte, sorulan ‘’ne’’ sorusunun yanıtıdır.
Yazar, üç yılda beş kitap yazdı.
Her gün gazete okur musunuz?
Eylemden etkilenen nesne, bilinen bir varlığı veya kavramı anlattığında belirtili nesnedir. Bu durumdaki nesne ‘’-i’’ durum ekini alır. Yükleme sorulan ‘’neyi, kimi’’ sorularının yanıtıdır.
DİKKAT; Sözcüğün sonundaki ‘’-i’’ ekinin belirtme durum eki olması gerekir. Eğer ‘’-i’’ eki III. Tekil iyelik eki görevindeyse sözcük veya sözcük grubu ÖZNE olur.
Bu diziyi herkes seviyormuş.
Yaptıklarını biliyoruz, destekliyoruz.
Özel adlar ve kişi zamirleri, belirtili nesne görevinde kullanılır; belirtisiz nesne olmaz.
Ömer’i her yerde aradık.
Annen seni bekliyordu.
DOLAYLI TÜMLEÇ
Adın yönelme, bulunma ve ayrılma durumlarındaki sözcüklerin üstlendiği görevdir. Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, ayrıldığı kavramı, varlığı veya yeri anlatır.
Hepinize selam gönderdi.
Akşam evde yoktu.
Ankara’dan bir haftalığına ayrıldım.
Yüklemin ‘’kime, neye, nereye’’ yöneldiğini anlatan dolaylı tümleç ‘’-e’’ durum ekini alır.
Çiçekleri eve götürdüm.
Bu sonucu sana borçluyum
Kötü günlerin geçtiğine inanıyorum.
Yönelme durum ekini alan sözcük zaman anlatıyorsa, zarf tümleci görevini üstlenir.
Sabaha sizi ararız.
Modül yarına yetiştirilecek.
Yüklemin ‘’nerede-kimde,nede’’ olduğunu anlatan dolaylı tümleç ‘’-de’’ durum ekini alır.
Dostlukta yalana yer yoktur.
İstediğin kitabı, kitapçılarda bulamadım.
Handan’ da gömleğim kalmış.
Bulunma durum ekini alan sözcük, zaman anlatıyorsa, zarf tümleci görevindedir.
Bayramda seni bekliyorum.
Yüklemin ‘’nerede, kimden, neden’’ uzaklaştığını, ayrıldığını anlatan dolaylı tümleç ‘’-den’’durum ekini alır.
Yalandan nefret ederim
Sizden bunu beklemezdim.
Didim’ den bir hafta önce geldim.
Ayrılma durum ekini alan sözcük de zaman anlattığında zarf tümleci görevindedir.
ZARF (BELİRTEÇ) TÜMLECİ
Yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan ve genellikle zarf görevli sözcüklerin üstlendiği öğe özelliğidir. Yükleme sorulan ‘’nasıl’’, ‘’ne zaman’’, ‘’ne yöne’’, ‘’ne kadar’’ sorularına yanıt verir.
Kitabı bu gün bitirmeliyim.
Arkadaşlarından ağlaya ağlaya ayrıldı.
Seni görünce içeri gelmedi
İstanbul’da fazla kalmam.
Yer yön anlamlı sözcükler ad durum eklerini aldıklarında zarf tümleci görevinde olmaz. Yer-durum zarfı olmaları için yalın durumda olmaları gerekir.
Saatlerce dışarıya baktı.
İşlerimi bitirince aşağı inerim.
İçeriyi sonra temizlerim.
EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ
Yüklemi ‘’ile, için, gibi’’ edatlarıyla birleşerek araç, neden, birliktelik, benzerlik yönlerinden tamamlayan söz öbekleridir.
İzmir’e uçakla bir saatte gidebilirsin.
Sinemaya Handan’ la gitmedim.
Bu şiiri oğlu için yazmış.
UYARI ; ‘’Gibi’’ edatı eylemi nitelerse cümlenin zarf tümleci olur.
İyileştikten sonra çocuk gibi yürüyordu.
Fiil cümlelerinde, yüklemden önceki öğe, vurgulanan öğedir.
ÖZNE – YÜKLEM UYGUNLUĞU
Yüklemle özne arasında iki yönden uygunluk aranır.
1-Tekillik Çoğulluk Yönünden Uygunluk
a)Organ, eylem, cansız varlık, bitki, hayvan, topluluk adı, soyut ad ve zaman adları özne olduklarında tekil de olsalar çoğul da olsalar yüklem tekil olur.
Saçları aklaşmış, dişleri dökülmüş.
Sular mı yandı
Sallanıyor yapraklar ağaçlarda.
Köpekler kedinin etrafını sardı
Umut çiçekleri açacak bahçemizde.
Gençlerin düşünceleri değişiyor.
Kalabalık bir türlü dağılmıyordu.
Saatler geçmek bilmiyor.
b)Sayılar ve belgisiz sözcüklerle kurulmuş öznelerin yüklemleri genellikle tekil olur.
Sınavda yüz öğrenci ter döktü.
Herkes işlerin ters gittiğini biliyordu.
Pek çok anne ayni konudan yakınıyor.
c)Özne çoğul insan da olsa ‘’var’’, ‘’yok’’ sözcükleri yüklem olduğunda tekil kullanılır.
Evde kimseler yoktu.
d)Özne insan olduğunda çoğulsa yüklem de çoğul, tekilse yüklem de tekil olur.
Çocuklar güle oynaya geliyorlar.
Doktorlar ameliyat için hazırlanıyorlar.
Bebek yatağında mışıl mışıl uyuyor.
Çoğul öznelerin kişileri bir bütün olarak düşündürülmek istendiğinde yüklem tekil olur.
Bakanlar, Gümrük Birliğini görüşüyor.
İnsan dışındaki çoğul özneler teker teker düşündürülmek istendiğinde yüklem çoğul kullanılabilir.
Sazlar gizli figanlarla titreştiler.
2-Kişi Yönünden Uygunluk
a)Cümlede tek özne varsa yüklemdeki kişi eki ona uygundur.
Biz sizin düşüncelerinize katılmıyoruz.
Siz çalışacaksınız, onlar dinlenecekler.
b)Cümlede birden fazla özne varsa;
Öznelerden biri birinci tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem birinci çoğul
kişi zamiri olur.
Handan, ben ve Ayşe tiyatroya gideceğiz.
Mehtap ve ben öyle düşünmüyoruz.
Öznelerden biri ikinci tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem ikinci çoğul kişi olur.
İnan’ la sen yaramazlık yapmayacaksınız.
Avukatla siz erkenden geleceksiniz.
Öznelerden biri üçüncü tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem üçüncü çoğul kişi olur.
Emre, Özlem ve o seni bekliyorlar.
Teyzem ve onlar evi beğenmediler.
Kimi, bazı .... gibi belgisiz zamirler, birinci çoğul kişi ekini alıp özne olduklarında yüklem üçüncü tekil kişi olabilir.
Bazılarımız ona hiçbir zaman güvenmedi.
1- Temel Öğeler
a) Yüklem
b) Özne
2- Yardımcı Öğeler
a) Düz tümleç (Belirtili ve Belirtisiz Nesne)
b) Dolaylı Tümleç
c) Zarf Tümleci
d) Edat Tümleci
Y Ü K L E M
Yargı bildiren sözcük veya söz öbeklerine yüklem denir. Yüklemsiz cümle olmaz. Yüklem cümlenin temel öğesidir. Cümlenin tümüne ‘’yapılan ne, olan ne’’sorularının yöneltilmesi bize cevap olarak yüklemi verir.
Örnek ; Güzel günler bizi bekliyor.
Yüklem, daima cümlenin sonundadır ve çekimlenmiş eylemler, ek eylem almış ad soylu sözcükler ve söz öbekleri yüklem görevi üstlenirler.
Babadan kalma mirası har vurup harman savurdu
Üzgün arkadaşını saatlerce teselli etti
Benim sadık yarim kara topraktır.
Bu belge suçsuzluğumun kanıtıdır.
Burada sözü en çok dinlenen kişi odur.
Mavi, en çok sevdiğim renktir.
O her zaman mutsuz ve yalnızdır.
Ö Z N E
Yüklemin bildirdiği eylemi yapan veya kendisiyle ilgili bir durumu üzerine alan öğeye özne denir. Özne, cümlenin ikinci temel öğesidir. Yükleme sorulan ‘’Yapan kim, olan ne’’ sorularının yanıtı öznedir. Özne görevindeki sözcük ad durum eklerinin hiçbirini almaz. Adların aldığı diğer çekim eklerini alabilir.
Handan Salı günleri çok yoruluyor.
Yağmur üç gündür yağıyor.
Aklından geçenler beni korkuttu.
Türkçe dillerin en güzelidir.
Özne cümlede bulunabilir.
Sen, olayın önemini kavrayamadın
Sigara sağlığa zararlıdır.
Yüklemdeki kişi ekiyle belirlenen, cümlede sözcük olarak bulunmayan özne, gizli öznedir.
Herkese farklı davranıyor. (O- Gizli özne)
Gecikmeden sorumlu değilim. (Ben- Gizli özne)
Edilgen çatılı cümlelerde, aslında nesne olup, özne görevini üstlenmiş sözcük sözde öznedir.
Bu konu uzun süre tartışılacaktır.
Ben de oyuna getirildim.
Birden çok yüklemin bağlandığı özne, ortak öznedir. Sıralı ve bağlı cümlelerde bulunur.
Şafak, olayı duymuş; bize söyledi.
Kitap, kafaları aydınlatır ve yarınları güzelleştirir.
Özneyle beraber dönüşlülük zamirinin kullanılmasıyla oluşan özneye, pekiştirilmiş özne denir.
Evimi ben kendim temizledim.
Paranın hesabını sen kendin tutmalısın.
Edilgen çatılı cümlelere bazı ek ve sözcüklerle katılan öznelere örtülü özne denir.
Bakanlığımızca bu olayın detayları araştırılıyor.
Çiçekler, dershane tarafından gönderilmiş.
Cümledeki ara söz özneye yönelikse buna açıklamalı özne denir.
Annem, evimizin direği, babamın yokluğuna dayanamadı.
O adam, demin konuştuğum, babamın eski bir dostudur.
DÜZ TÜMLEÇ (NESNE)
Yüklemin bildirdiği, öznenin gerçekleştirdiği eylemden etkilenen varlık nesnedir. Cümlede gerçek anlamda nesnenin olabilmesi için öznenin bulunması gerekir. Yüklemdeki işi gerçekleştiren gerçek öznenin bulunmadığı cümlelerde nesne bulunmaz.
Günlerce su içmedi.
Üç çeşit yemeği bir saatte pişirdi.
Ona güvendiğim için istediği parayı verdim.
Yalın durumdaki, belirsiz, genel bir varlığı veya kavramı gösteren nesne belirtisiz nesnedir.Yüklemle özneye, ikisine birlikte, sorulan ‘’ne’’ sorusunun yanıtıdır.
Yazar, üç yılda beş kitap yazdı.
Her gün gazete okur musunuz?
Eylemden etkilenen nesne, bilinen bir varlığı veya kavramı anlattığında belirtili nesnedir. Bu durumdaki nesne ‘’-i’’ durum ekini alır. Yükleme sorulan ‘’neyi, kimi’’ sorularının yanıtıdır.
DİKKAT; Sözcüğün sonundaki ‘’-i’’ ekinin belirtme durum eki olması gerekir. Eğer ‘’-i’’ eki III. Tekil iyelik eki görevindeyse sözcük veya sözcük grubu ÖZNE olur.
Bu diziyi herkes seviyormuş.
Yaptıklarını biliyoruz, destekliyoruz.
Özel adlar ve kişi zamirleri, belirtili nesne görevinde kullanılır; belirtisiz nesne olmaz.
Ömer’i her yerde aradık.
Annen seni bekliyordu.
DOLAYLI TÜMLEÇ
Adın yönelme, bulunma ve ayrılma durumlarındaki sözcüklerin üstlendiği görevdir. Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, ayrıldığı kavramı, varlığı veya yeri anlatır.
Hepinize selam gönderdi.
Akşam evde yoktu.
Ankara’dan bir haftalığına ayrıldım.
Yüklemin ‘’kime, neye, nereye’’ yöneldiğini anlatan dolaylı tümleç ‘’-e’’ durum ekini alır.
Çiçekleri eve götürdüm.
Bu sonucu sana borçluyum
Kötü günlerin geçtiğine inanıyorum.
Yönelme durum ekini alan sözcük zaman anlatıyorsa, zarf tümleci görevini üstlenir.
Sabaha sizi ararız.
Modül yarına yetiştirilecek.
Yüklemin ‘’nerede-kimde,nede’’ olduğunu anlatan dolaylı tümleç ‘’-de’’ durum ekini alır.
Dostlukta yalana yer yoktur.
İstediğin kitabı, kitapçılarda bulamadım.
Handan’ da gömleğim kalmış.
Bulunma durum ekini alan sözcük, zaman anlatıyorsa, zarf tümleci görevindedir.
Bayramda seni bekliyorum.
Yüklemin ‘’nerede, kimden, neden’’ uzaklaştığını, ayrıldığını anlatan dolaylı tümleç ‘’-den’’durum ekini alır.
Yalandan nefret ederim
Sizden bunu beklemezdim.
Didim’ den bir hafta önce geldim.
Ayrılma durum ekini alan sözcük de zaman anlattığında zarf tümleci görevindedir.
ZARF (BELİRTEÇ) TÜMLECİ
Yüklemi çeşitli yönlerden tamamlayan ve genellikle zarf görevli sözcüklerin üstlendiği öğe özelliğidir. Yükleme sorulan ‘’nasıl’’, ‘’ne zaman’’, ‘’ne yöne’’, ‘’ne kadar’’ sorularına yanıt verir.
Kitabı bu gün bitirmeliyim.
Arkadaşlarından ağlaya ağlaya ayrıldı.
Seni görünce içeri gelmedi
İstanbul’da fazla kalmam.
Yer yön anlamlı sözcükler ad durum eklerini aldıklarında zarf tümleci görevinde olmaz. Yer-durum zarfı olmaları için yalın durumda olmaları gerekir.
Saatlerce dışarıya baktı.
İşlerimi bitirince aşağı inerim.
İçeriyi sonra temizlerim.
EDAT (İLGEÇ) TÜMLECİ
Yüklemi ‘’ile, için, gibi’’ edatlarıyla birleşerek araç, neden, birliktelik, benzerlik yönlerinden tamamlayan söz öbekleridir.
İzmir’e uçakla bir saatte gidebilirsin.
Sinemaya Handan’ la gitmedim.
Bu şiiri oğlu için yazmış.
UYARI ; ‘’Gibi’’ edatı eylemi nitelerse cümlenin zarf tümleci olur.
İyileştikten sonra çocuk gibi yürüyordu.
Fiil cümlelerinde, yüklemden önceki öğe, vurgulanan öğedir.
ÖZNE – YÜKLEM UYGUNLUĞU
Yüklemle özne arasında iki yönden uygunluk aranır.
1-Tekillik Çoğulluk Yönünden Uygunluk
a)Organ, eylem, cansız varlık, bitki, hayvan, topluluk adı, soyut ad ve zaman adları özne olduklarında tekil de olsalar çoğul da olsalar yüklem tekil olur.
Saçları aklaşmış, dişleri dökülmüş.
Sular mı yandı
Sallanıyor yapraklar ağaçlarda.
Köpekler kedinin etrafını sardı
Umut çiçekleri açacak bahçemizde.
Gençlerin düşünceleri değişiyor.
Kalabalık bir türlü dağılmıyordu.
Saatler geçmek bilmiyor.
b)Sayılar ve belgisiz sözcüklerle kurulmuş öznelerin yüklemleri genellikle tekil olur.
Sınavda yüz öğrenci ter döktü.
Herkes işlerin ters gittiğini biliyordu.
Pek çok anne ayni konudan yakınıyor.
c)Özne çoğul insan da olsa ‘’var’’, ‘’yok’’ sözcükleri yüklem olduğunda tekil kullanılır.
Evde kimseler yoktu.
d)Özne insan olduğunda çoğulsa yüklem de çoğul, tekilse yüklem de tekil olur.
Çocuklar güle oynaya geliyorlar.
Doktorlar ameliyat için hazırlanıyorlar.
Bebek yatağında mışıl mışıl uyuyor.
Çoğul öznelerin kişileri bir bütün olarak düşündürülmek istendiğinde yüklem tekil olur.
Bakanlar, Gümrük Birliğini görüşüyor.
İnsan dışındaki çoğul özneler teker teker düşündürülmek istendiğinde yüklem çoğul kullanılabilir.
Sazlar gizli figanlarla titreştiler.
2-Kişi Yönünden Uygunluk
a)Cümlede tek özne varsa yüklemdeki kişi eki ona uygundur.
Biz sizin düşüncelerinize katılmıyoruz.
Siz çalışacaksınız, onlar dinlenecekler.
b)Cümlede birden fazla özne varsa;
Öznelerden biri birinci tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem birinci çoğul
kişi zamiri olur.
Handan, ben ve Ayşe tiyatroya gideceğiz.
Mehtap ve ben öyle düşünmüyoruz.
Öznelerden biri ikinci tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem ikinci çoğul kişi olur.
İnan’ la sen yaramazlık yapmayacaksınız.
Avukatla siz erkenden geleceksiniz.
Öznelerden biri üçüncü tekil veya çoğul kişi zamiriyse, yüklem üçüncü çoğul kişi olur.
Emre, Özlem ve o seni bekliyorlar.
Teyzem ve onlar evi beğenmediler.
Kimi, bazı .... gibi belgisiz zamirler, birinci çoğul kişi ekini alıp özne olduklarında yüklem üçüncü tekil kişi olabilir.
Bazılarımız ona hiçbir zaman güvenmedi.
teşekkürler
YanıtlaSil