CÜMLEDE ANLAM

CÜMLE : Bir duyguyu,bir düşünceyi, isteği, durumu, olayı anlatan-yargı değeri taşıyan- sözcük veya sözcük dizisidir. Cümleler, amacın anlatılmasında en önemli yapı taşlarıdır. Cümlelerin anlamı, yüklemin bildirdiği özelliğe bağlıdır. Yüklemlerin bildiriş farklılıkları Cümlenin amacını yansıtır.

Cümlenin amacı bazen bir işin yapılması, bazen de yapılmaması yönündedir; bir durum ya da olayı soru yoluyla öğrenmek, kimi kez de duyguları dile getirmek ya da bir isteği belirtmektir. Bu özellikler cümlenin taşıdığı anlamı belirler.

OLUMLU CÜMLE

Eylemin gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini, yargının doğruluğunu anlatan; içinde ‘’-me’’ ‘’siz’’, ‘’yok’’, ‘’değil’’ ek veya sözcüklerinden herhangi birinin bulunmadığı cümlelerin anlam özelliğidir.

Yazdığım öyküler insanları etkilediğinde mutlu oluyorum. (Olumlu)
Okuma ile düşünme arasında doğal ve çok sıkı bir bağ vardır. (Olumlu)
Günümüz insanı, dünyayı ve yaşamı iletişim araçlarıyla algılamaktadır. (Olumlu)

OLUMSUZ CÜMLE

Eylemin gerçekleşmediğini veya gerçekleşemeyeceğini, yargının doğru olmadığını anlatan; içinde ‘’-me’’, ‘’-siz’’, ‘’yok’’, ‘’değil’’ ek veya sözcüklerinden herhangi birinin bulunduğu cümlenin anlam özelliğidir.

Davranışlarıyla düşünceleri birbirini tutmuyor. (Olumsuz)
Bu olaydan haberi yokmuş.(Olumsuz)
Söylemek istediğim bu değildi.(Olumsuz)

BİÇİMCE OLUMSUZ, ANLAMCA OLUMLU CÜMLELER

Bazı cümleler olumsuz yapıda olmalarına karşın anlamca olumlu özelliktedir. Cümlede birden fazla olumsuzluk taşıyan ek veya sözcük varsa cümlenin anlamı olumluya kayar.

Olumsuzluk eki almış eylemden sonra ‘’değil’’ sözcüğü kullanılarak;
  - Onun durumunu anlamıyor değilim.(Anlıyorum)

‘’Yok’’ sözcüğünden sonra ‘’değil’’ sözcüğü kullanılarak ;
  - Evde kimse yok değildi.(Vardır)

Olumsuzluk eki almış iki eylem kullanılarak;
  - Sizinle gelmem demedim. (Gelirim)

Olumsuzluk taşıyan bazı soru cümleleri de anlamca olumludur.
  - Onun ne dolaplar çevirdiğini anlamaz mıyım? (Anlarım)
  - Bize ayıracak zamanı mı yok? (Var)


‘’Yok’’ sözcüğü üst üste kullanılarak ;
  - Bu mağazada yok yok. (Her şey var)

BİÇİMCE OLUMLU ANLAMCA OLUMSUZ CÜMLELER

Kimi cümleler olumlu yapıda olmalarına karşın -cümlede olumsuzluk yaratan ek veya sözcük yokken- anlamca olumsuz özelliktedir.

Yüklemi olumlu cümlelere ‘’ne....ne’’ bağlacı getirilerek..
  - Ne beni ne de babasını aradı.(Aramadı)
  - Ne parası vardı ne de gidecek yeri.(Yoktu)

‘’mez’’ ekiyle türetilmiş ortaçlardan sonra olmak eylemi kullanılarak;
  - Eve barka uğramaz oldu. (Uğramıyor)
  - Hareketlerini kontrol edemez oldu. (Edemiyor)

Ayni eylemin hem koşul, hem yeterlilik biçiminde emirle kullanılmasıyla;
  - Gece tek başına sokağa çıkabilirsen çık. (Çıkamazsın)

Cümleye ‘’de’’ bağlacının getirilmesiyle.;
  - Tüm olanlardan sonra gel de ona inan.(İnanamazsın)

Emir kipiyle çekimlenmiş bazı olumlu cümleler, anlamca olumsuzdur.
  - Cesaretin varsa gel! (Gelemezsin)

Dilek kipiyle çekimlenmiş ve ‘’e’’ ünlemini almış bazı cümleler de biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur.
  - Kendine güveniyorsan konuşsana! (Konuşamazsın)

Bazı olumlu soru cümleleri de anlamca olumsuzdur.
  - İnsan dostlarına kötülük eder mi? (Etmez)
  - Olayları saklamam iyi mi oldu? (Olmadı)

SORU CÜMLELERİ

Bilgi almayı, bir kuşkuyu gidermeyi, eylemin veya yargının gerçekleşip gerçekleşmediğini öğrenmeyi amaçlayan cümlelerin anlam özelliğidir. Soru cümleleri ‘’mi’’ veya soru anlamlı sözcüklerle kurulur. Soru sözcükleriyle kurulan cümlelerde, soru sözcüğü hangi öğenin yerine geçmişse onun yanıtı; ‘’mi’’ ile kurulan soru cümlelerinde ise ‘’mi’’ den önceki öğenin yanıtı isteniyor demektir.

Yarınki toplantıya sen mi katılacaksın ?
Bu romanı kim yazmış ? (Özneyle ilgili)

İçeride kitap mı okuyor?
Sana ne getirmiş ? (Nesneyle ilgili)

Planlarını ona anlattın mı ?
Akşamki yemek nasılsı (Yüklemle ilgili)

Tatilde Kuşadası’na mı gideceksin?
Yarın nerede buluşacağız? (Dolaylı tümleçle ilgili)

Ankara’ya yarın mı dönecek?
Onu ne zaman gördün? (Zarf tümleciyle ilgili)

İçinde ‘’mi’’ bulunan her cümle, soru anlamı taşımaz.

Kış bastırdı mı bu yollar kapanır. (Zaman anlamı)
Soğuk mu soğuk bir su istiyorum. (Pekiştirme anlamı)

Yanıt gerektirmeyen soru cümleleri biçimce soru cümlesidir. Böyle cümleler pek çok anlam özelliği taşır.

Bu işin başka çözümü var mıydı? (Onaylatma)
Bunların sorumlusu ben miyim? (Yalanlatma)
Beni de ara mı ki? (Olasılık)
Sen de mi gidiyorsun? (Beklenmezlik)
Buraların eski tadı mı kaldı? (Özlem)
Üç saat önce gelmeyecek miydin? (Sitem)
Var mı bize karşı gelen? (Böbürlenme)
Sizi tanımaz olur muyum? (Kesinlik)
Artık sözlerinizi bitirir misiniz? (Buyruk)

ÜNLEM CÜMLELERİ

Duyguları ve coşkuları anlatan, ünlemlerle kurulan cümlelerdir. Ünlem cümlelerinde amaç duyguların vurgulanmasıdır. Yüklemi olmayan ünlem cümlelerine;Yargısız Ünlem Cümlesi denir. Ünlem cümleleri – yargılı veya yargısız- beğenme, korkma, üzülme, sevinç, pişmanlık, tiksinme gibi çeşitli duyguları anlatır.

Senin için yaptıklarımıza yazıklar olsun! (Pişmanlık)
Ne garip bir yer! (Şaşkınlık)
Ah, ne günlere kaldık! (Üzüntü)
Öf, ne kötü koku! (Tiksinme)
Doğrusu sesi harikaydı! (Beğenme)
Eyvah, perdeler tutuşacak! (Korku)
Hey, buraya gel! (Seslenme)

BUYRUK CÜMLESİ

Eylemin gerçekleştirilmesini veya gerçekleştirilememesini buyruk biçiminde yargıya bağlayan cümlelerin anlam özelliğidir. Buyruk cümlelerinin yüklemi genellikle buyruk kipiyle çekimlenmiş bir eylemdir.

Beni yalnız bırakın
Kitaplarıma dokunma



Bazı cümleler, yüklemi buyruk kipiyle çekimlenmediği halde buyruk anlamı taşıyabilir.

Hemen yatağına yatacaksın. (Yat)
Bunun açıklamasını sen yaparsın. (Yap)

Buyruk cümleleri bazen rica, ilenme, uyarı, öğüt gibi anlamlar taşır.

Bu konuyu bir daha açma. (Uyarı)
Artık sus, onu dinle. (Azar)
İşiniz bitince beni arayın. (Rica)
Beslenmene ve uykuna dikkat et. (Öğüt)

DİLEK CÜMLELERİ

İstekleri, özlemleri dile getiren cümlelerdir. Dilek cümleleri, dilek, koşul, istek ve bunların Bileşik zamanlarıyla çekimlenmiş eylemlerden kurulur. Dilek cümleleri de sevinç, üzüntü, Kuşku, umutsuzluk gibi anlam özellikleri taşır.

Bir martı olsam Akdeniz’de
Ya zamanında gelmezse.
Onu görmeye ben de gideyim.
Bu sorunla sen ilgilenirsin.

KOŞULLU CÜMLELER

Bir eylemin gerçekleşmesinin, bir yargının doğruluğunun başka bir eyleme veya yargıya bağlı Olduğunu bildiren cümlelerdir. Bu cümleler, ‘’mi’’ koşul ekleri ve kimi bağlaçlarla kurulur.

Soğuk su içmezse hasta olmaz.
Akıllı davranırsa başarılı olur.
Kendi evine taşındın mı oturmaya geliriz.
İyilik et ki iyilik görebilesin.
Yemeğini ye de bulaşıkları yıkayabileyim.

GEREKLİLİK CÜMLESİ

Eylemin yapılmasının veya yapılmamasının gerekli olduğunu bildiren cümlelerdir. Gereklik cümleleri, gereklik kipiyle, ‘’gerek’’ veya ‘’lazım’’ sözcükleriyle kurulur.

Meclis, bu konuyu karara bağlamalı.
Kimsesiz çocuklara yardım etmemiz gerek.

CÜMLEDEN YARGI ÇIKARMA

Kimi cümleler tek yargı içerirken kimileri birden fazla yargı içerir. Bu cümle kalıbı içindeki birden fazla yargı birbirine çeşitli anlam ilişkileriyle bağlıdır.

Özlemlerini şiirlerinde dile getiriyor. (Tek yargı)
Birazdan gelecek adam, dün kaybettiğim cüzdanı getirecekmiş.(Üç yargı taşıyor) Bir cüzdan kaybetmiş, bir adam gelecek, bir cüzdan getirecek.

CÜMLEYİ TAMAMLAMA

Cümlenin anlamına ve bildirdiği yargıya göre bir bölümü boş bırakılmış veya tamamlanmamış cümleye uygun sözcüklerin eklenmesidir. Cümleyi tamamlayacak sözler öznel veya nesnel olabileceği gibi mecaz anlamlı kalıp sözler de olabilir.

Olayı duyunca öyle sinirlendi, öyle sinilendi ki....
Küplere bindi. (Mecaz anlamı)
Karşılaştığı herkese bağırdı, çağırdı. (Nesnel anlamı),

KARŞIT ANLAMLI CÜMLELER

İçerdiği düşünce yönünden birbirine zıt olan cümlelerin anlam özelliğidir.

KESİN ANLAMLI CÜMLELER

Farklı yorumlamaların yapılamadığı, iletilen yargının kuşku yaratamadığı cümlelerdir. Cümle ‘’kesinlik’’ anlamı taşır. Bu özellik ‘’-dır’’ eki, buyruk ve gereklilik kipi, ‘’mi’’ ve ‘’değil mi’ sözcüklerinin kullanımıyla sağlanır.

Benim için konu kapanmıştır.
Bu çiçeği her gün sulamalısın.

ANLAMDAŞ CÜMLELER

Ayni anlamı içeren, ayni yargıyı taşıyan birden fazla cümlenin arasındaki anlam ilişkisidir.
Anlamdaş cümlelerde biçimsel özellikler belirleyici değildir. Cümlelerin taşıdığı anlam özellikleri belirleyicidir. Yakın anlamlı cümleler de anlamdaş cümle kapsamındadır.

Evimi mavi ve siyah eşya ile döşedim. (Evimi döşerken sadece mavi ve siyah eşya kullandım)
Bursa’ya her zaman yalnız giderim.(Bursa’ya giderken kimseyi götürmem.)