KELİME

Cümlenin anlamlı en küçük birimlerine ya da bazen tek başına anlamı olmadığı hâlde (edatlar) cümle içinde anlam kazanan anlatım birimlerine kelime (sözcük) denir.

Kelime, belirli bir düzen içerisinde bir araya getirilmesi sonucu insanlar arasında anlaşmayı sağlayan, dilin anlamlı en küçük parçasıdır.

Kelime ÇEŞİTLERİ

“Seyredilecek bir şey ve dinlenilecek bir hikâye yoksa, hayat çoğu zaman bir sıkıntıdır. Çocukluğumda bu sıkıntıya karşı ya radyo dinlenirdi ya da pencereden dışarıya, sokağa, gelip geçenlere, karşı apartman dairelerinin içine bakılırdı. O zamanlar, 1958'de, Türkiye'de daha televizyon yoktu. Ama "yok" denmez, tıpkı İstanbul sinemalarında gösterilmesi üç beş yıl alan, Hollywood'un efsane filmlerinden söz ederken yapıldığı gibi "daha gelmedi" denirdi iyimserlikle.”(Orhan Pamuk; Pencereden Bakmak)

Yukarıdaki parçada birbirinden anlam ve görev bakımından oldukça farklı kelimeler vardır:

Kimisi yalın hâlde, kimisi yapım ya da çekim eki almış.

Kimisi tek başına da anlam ifade edebilmekte, kimisi de cümleden çıkarılınca anlamını kaybedecek.

Kimisi bir başka kelimenin nitelik ve niceliklerini; kimisi bir iş, oluş, hareket, kılış, durum; kimisi de bütün bunların nasıllığını bildirmekte.

Kimisi bir varlığı veya kavramı karşılamakta, kimisi de bir varlığı veya kavramı karşılayan bir kelimenin yerini tutmakta.

Tanım

Kelimelerin anlam ilgilerine, aldıkları çekim eklerine ve cümledeki görevlerine göre ayrıldıkları sınıflara kelime türleri (çeşitleri) denir.

Kök yönüyle Türkçede iki çeşit kelime vardır[1][1]: İsim ve fiil.

İsimler, cümlede üstlendikleri göreve göre alt başlıklara (türlere) ayrılırlar:

“isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem”

İsim kökleri, varlık ve kavramları karşılarken, fiil kökleri, kılışları, durumları ve oluşları karşılar.

Kök açısından iki çeşit olan kelimeler, cümle içinde bulundukları yere göre görev yüklenirler ve cümledeki görevlerine göre kelime çeşitleri (sözcük türleri) adını alırlar.

Bunlardan isimler ve fiiller anlamlı kelimelerdir. İsim soylu olan edatlar, tek başlarına anlam ifade etmezler; ancak cümlede anlam kazanır veya sadece diğer kelimelere anlam katarlar. Bundan dolayı edatlara yardımcı kelimeler de denir.

Türkçede kelimeler, cümle içerisinde anlam ve görev kazanır. Kelime çeşitleri konusunda kelimelerin önce tek başlarına, sonra ve daha önemlisi cümlede üstlendikleri görevleri üzerinde durulacaktır. Her kelimenin tek başına bir tür adı varsa da onların asıl kullanım yerleri cümleler olduğu için cümle içerisinde kazandıkları görevler önemlidir.

Kimi kelimeler tek başlarına herhangi bir görev ifade etmeyebilirler:

için, ancak, kadar, gibi, dahi, bile, de...

Bazıları tek başlarına kullanıldıklarında bir türe dahil oldukları gibi cümle içerisinde veya başka kelimelerle oluşturdukları kelime gruplarında daha farklı bir türe dahil olabilirler: Yani, bazı kelimeler, sıfat, isim, zamir, zarf türlerinin birkaçına birden örnek teşkil edebilir. Bunların türünü tespit etmek için bu türlerin tanımlarını ve özelliklerini örneklerden hareketle kısaca bilmek gerekir.

İyi bir tarz:                                         sıfat;

İyi görünüyorsun:                              zarf;

İyiyi kötüden ayırmak lâzım:              isim;

İyi! Yaz öyleyse:                                 isim, ünlem...

Görüldüğü gibi ya bazı kelimelerin tek başlarına bir anlam ve görevi yoktur ya da farklı anlam ve görevlerde kullanılabilmektedir. Kelimelerin bu şekilde değişik görevlerde kullanılmasına adlarda görev değişimi de denebilir.

O hâlde bütün kelimeleri önce bir tasnife tabi tutmak, sonra alabildikleri görevleri ayrı ayrı belirtmek gerekecektir.

İSİMLER

Tanım

Canlı cansız bütün varlıkları, kavramları,  hatta fiilleri de karşılayan, onları anmaya, tanımaya, birbirinden ayırmaya yarayan kelimelere isim (ad) denir:

ağaç, su, deniz, Hasan, Anadolu, gidiş, dönüş vb.

İsimler çeşitli yönlerden sınıflara ayrılır.

A. Varlıklara Verilişlerine Göre

İsimler ait oldukları varlığın veya kavramın eşi benzeri olup olmamasına göre ikiye ayrılır: Varlık veya kavram özelse (eşsiz, benzersiz) onun ismi de özel isim; cins ise (aynısından birden fazla) onun ismi de cins ismidir.

1. Özel İsim

Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.

Bu varlıklar zaten özel oldukları için adlarına da “özel” denir. “Mehmet” kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama bütün “Mehmet”ler tek tek özel oldukları için adları da özeldir.

Özel isim adından da anlaşılacağı gibi özeldir, yani bir şeyin kendisine aittir.

Özel isimler, etiket isimlerdir; varlıklara sonradan takılmış hususî adlardır. Cins isimlerdeki gibi nesne ile kelime arasında tam bir ilişki yoktur. Özel isimlerin sahipleri tanınmazsa zihinde bir varlık, kavram oluşmaz.

Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen, tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler.

Yavuz, Hasan, Kayseri, Acıpayam, Akdeniz, Alanya, Ulu Cami, Sultan Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Türk Dil Kurumu...

Başlıca Özel İsimler

1. İnsan isimleri:

Ali, Meltem, Mehmet, Meral, Yasemin, Uğur, Barkın...

Binbaşı Ömer, Doktor Kenan, Mütercim Asım, Ankaralı Âşık Ömer...

Fatih Sultam Mehmet, Mimar Sinan, Nedim, Mustafa Kemal, Mehmet Akif, Nazım Hikmet, Yavuz Bülent Bakiler, Kâmuran İnan...

2. Kurum, kuruluş, müessese, makam, üniversite isimleri:

Mamak Anadolu Lisesi, Yeşilay Derneği, Türk Dil Kurumu, Ege Üniversitesi, Kars Valiliği, Mamak İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü...

3. Millet, kavim, din, mezhep isimleri:

Türk, Türkler, Yunan, İngiliz, Çeçen, Ruslar...

Müslüman, Musevî, Hıristiyan...

İslâm, İslâmiyet, Musevîlik, Hıristiyanlık...

Hanefî, Hanefîlik, Şafiî, Alevî...

4. Dil isimleri:

Türkçe, Farsça, Fransızca, Macarca, Fince, Tibetçe...

5. İl, İlçe, Semt, mahalle, cadde, bulvar, sokak  isimleri:

Sivas, Ankara, İstanbul, Mamak, Yenişehir, Şirinevler, Dikimevi, Atatürk Bulvarı, İvedik Caddesi, Gönül Sokak...

6. Ülke ve bölge isimleri:

Türkiye, Afganistan, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti...

Batı Almanya, Batı Trakya, Güney Yemen, Doğu Avrupa, Doğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu (Bölgesi), Ege, Marmara...

7. Kıta isimleri:

Avrasya, Asya, Avrupa, Afrika, Amerika, Antarktika, Arktika, Avustralya.

8. Deniz, okyanus, göl, akar su, boğaz, geçit isimleri:

Akdeniz, Karadeniz, Manş Denizi, Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu

Van Gölü, Hazar Denizi, Beyşehir Gölü, Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Seyhan, Fırat, Nil, İstanbul Boğazı,Panama Geçidi, Süveyş Kanalı ...

9. Dağ, tepe, ova, yayla isimleri:

Elmadağ, Uludağ, Ağrı Dağı, Erciyes (dağı), Everest Tepesi, Çukurova, Konya Ovası...

!

“Konya Ovası, Van Gölü, Ağrı Dağı” gibi her iki harfi de büyük yazılan özel isimlere dikkat edilirse, birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Hâlbuki Hürriyet gazetesi, Nil nehri, Ankara şehri, Fırat nehri, Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük, ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır.

10. Gezegen ve yıldız adları:

Merih, Mars, Jüpiter, Venüs, Küçükayı...

11. Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:

Ay’ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.

Yazın Güneş ışınları Dünya’ya dik olarak gelir.

Türkiye’nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti.

Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.

Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne)

12. Kitap, gazete, mecmua, eser isimleri:

Tercüman (gazetesi), Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi), Aktüel (dergisi); Türk Dili (dergisi), Virgül; Yaprak Dökümü, Semerkant; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Ansiklopedisi...

13. Hayvanlara takılan özel isimler:

Tekir, Karabaş, Yumoş, Minnoş, Pamuk...

2. Cins İsmi

Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.

taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza...

Cins isimlerinde kelime ile ifade edilen anlam arasında sıkı bir ilişki vardır: İsim, tanıttığı varlığı veya kavramı çağrıştırır. Cins isimleri herkes tarafından tanınır ve bilinir.

Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir:

İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)

Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)

Başlıca Cins İsimleri

1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri:

baş, kol, el, ayak...

2. Akrabalık isimleri:

ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze...

3. Araç, eşya isimleri:

kaşık, makas, bardak, iplik, iğne...

4. Hayvan ve bitki isimleri:

kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz...

5. Kavramlar:

düşünce, hedef, zekâ, temenni...

6. İş, meslek; meslek sahibi simleri:

öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu...

7. Giyecek isimleri:

ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven...

8. Yiyecek isimleri

elma, yemek, ekmek, biber...

9. İçecek isimleri:

su, meşrubat, gazoz...

10. Sayı isimleri:

on, beş yüz, bir...

11. Renk isimleri:

sarı, kıpkırmızı, mor...

12. Nitelik isimleri:

büyük, kocaman, dairesel...

13. Zaman isimleri:

ay, saat, dakika, yıl...

14. Soru. Kelimeleri:

ne, kim, hangi...

Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:

tırmık: bir ziraat aleti.

Tırmık: bir kedinin özel adı

ozan: şair

Ozan: erkek ismi

hürriyet: bağımsızlık

Hürriyet: gazete adı

Dünya, güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim; diğer anlamlarında (gerçek, mecaz, yan, eş, deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olur:

Ay’ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.

Yazın Güneş ışınları Dünya’ya dik olarak gelir.

Türkiye’nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti.

Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.

Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil, görünüşüne)

B. Maddelerine Göre İsimler

İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.

1. Somut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.

su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku...

2. Soyut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.

sevinç, şüphe, tezat, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan...

C. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler

1. Tekil isim

Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir.

kendi, ben, çocuk, kalem, defter...

Not: Tür adı olan her kelime, o türden tek varlığı anlattığı gibi; biçimce çoğullanmadığı hâlde o türün tümünü ya da bir bölümünü de anlatabilir. Bu durumda da tekil sayılırlar.

İnsan, düşünen, konuşan bir varlıktır. (bütün insanlar)

Çiçek, susuzluktan kurumuş. (herhangi bir çiçek)

2. Çoğul isim

Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir. Cins isimlerinin çoğulu yapılır.

Biz, siz[2][2], onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar...

Not: Şekil yönüyle çoğul olmadığı, çokluk eki almadığı hâlde anlamca çoğul olan kelimeler vardır.

Seçmen, tercihini yarın ortaya koyacak.

Asker, sınırları bekliyor.

Genç yaşta saçı dökülmüş.

Bu cümlelerde seçmen, asker ve saç kelimeleri tekil oldukları hâlde anlamca çokluk bildirmektedirler. Bunlar, topluluk isimleri değildir.

Not: Bazı durumlarda özel isimlere de çoğul eki getirilir:

1. Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır

Yarın Ahmetlere gideceğiz.

İzmir’e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz.  (burada özel isme getirilmemiş.)

Aliler bize gelecekler.

2. Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:

Bu millet nice Fatih'ler, Kemal'ler yetiştirecektir.

Bu topraklarda ne Çaldıran’lar, ne Ridaniye’ler yaşandı.

3. Aynı ismi taşıyanları belirtir:

         Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.

Hüseyin’lerin hepsi buraya gelsin.

4. Abartma anlamı katar:

Çalışmak için ta Almanya’lara gitti.

5. Topluluk, soy kavramı bildirir:

Osmanlılar, Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar...

3. Topluluk İsmi

Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.

ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet...

Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Ordular, ormanlar, sürüler.

D. Yapılarına Göre İsimler

İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.

1. Basit İsim

Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler. Türemiş ve birleşik kelimeler yaparken bunlara yapım ekleri getirilir.

İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de), ...

Basit isimlerimizin çoğu tek hecelidir, ama bütün basit isimler tek heceli zannedilmemeli.

Basit isimler, daha küçük ve anlamlı parçalara ayrılamazlar. Meselâ “kelebek kelimesini kel-ebek şeklinde ikiye ayırıp “kel” diye anlamlı bir kelime bulabiliriz gibi bir düşünce yanlıştır. Çünkü parça ile bütün arasında her zaman -az ya da çok-bir anlam ilgisi bulunmalıdır.

2. Türemiş isim

İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.

İsimden türeyenler:

kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik, bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, iyilik, güzellik, küçüklük, öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...

Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça, Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca, delice, karaca, kokarca, yumuşakça...

sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...

Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli, Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu, Sözlü, evli, nişanlı...

etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...

vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...

Aligil, Yaşargil, ancamgil...

geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...

birinci, üçüncü, sonuncu, üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...

gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık...

Yansımalardan türeyenler:

çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

Fiilden türeyenler:

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak,

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma...

Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)...

Gülün açılış-ını seyret.

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.

Adam oturuş-undan bellidir.

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış...

Bu görüşü benimsemedim.

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız.

Sende hiç anlayış yok mu?...

Çıkış ne taraftaydı?

Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz, tanıdıklar,

alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz)...

Geçmiş, çok bilmiş...

Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim...

Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski...

Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı...

Korkunun ecele faydası yok.

Doğuyu, batıyı karıştırdık.

Ölü balıklar suyun yüzündeydi.

Yurdun batı tarafı soğuyacak.

kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...

Eskiden iyi yüzücü imiş.

Okuyucu sayısı günden güne artıyor.

kızartı, karartı, bağırtı...

konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...

inanç, sevinç, usanç...

alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı

3. Birleşik İsim

Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.

Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.

Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.

Türkçede üç yolla birleşik isim yapılır:

Anlam kayması yoluyla

Ses kaynaşması yoluyla

Kelime sınıfı kayması yoluyla

a. Anlam kayması yoluyla

Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar.

Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...

İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:

Adamotu, yayınbalığı, incehastalık...

Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik...

Başbakan, başyazar, başhekim...       ?

Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder:

Karatavuk, yerelması, karafatma...

b. Ses kaynaşması yoluyla

cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörotu, peki...

c. Kelime sınıfı kayması yoluyla

kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu...

örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...

giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran...

elverişli, rasgele, albeni, çalçene...

Birleşik isimlerin bir kısmı ayrı, bir kısmı da bitişik yazılır[3][3]. Bu sebeple birleşik isimler ayrı yazılanlar ve bitişik yazılanlar olmak üzere ikiye ayrılır.

Birleşik kelimelerin ayrı veya bitişik yazılmalarında birleşik kelimeyi oluşturan kelimelerin uğradıkları anlam kaybı ve ses olayları göz önünde tutulur.

a. Bitişik Yazılan Birleşik İsimler

Aralarına ek giremeyecek kadar kalıplaşmış olanlarda kelimelerden en az biri anlam değişikliğine uğradığı için bunlar bitişik yazılır. Kelimelerden biri veya her ikisi birden anlam değişikliğine veya kaybına uğradıkları için bitişik yazılırlar:

Sivrihisar, Kırşehir, dedikodu, hanımeli, aslanağzı, keditırnağı, cumartesi, Ulucami...

Yapılışlarına Göre Birleşik İsimler

­İsim + isim: İsim tamlaması

içgüdü, aslanağzı, hanımeli, Çanakkale, Pamukkale, tahtakurusu, Çatalçeşme, cumartesi, pazartesi, Topkapı(sı)...

­Sıfat + isim: Sıfat tamlaması

Acıpayam, Ulukışla, anayasa, Sivrihisar, Karagöz, Altıparmak, sütlaç, başsavcı...

­Fiilimsi + isim:

bilirkişi, yazarkasa...

­İsim + çekimli fiil / fiilimsi:

hünkârbeğendi, imambayıldı, mirasyedi, kuşkonmaz, kediboğan, gecekondu, tanksavar, dalgakıran, tozkoparan, cankurtaran...

­Çekimli fiil /Fiilimsi + çekimli fiil / fiilimsi:

dedikodu, uyurgezer, kaptıkaçtı, vurdumduymaz, oldubitti...

­Yansımalarla:

çıtçıt, şakşak, patpat...

]Birleşik isimler oluşturulurken ses değişmeleri meydana gelebilir:

Cuma +erte = cumartesi

Pazar + erte = pazartesi

Sütlü+ aş = sütlaç

Top + kapı = Topkapı(sı)

]Birleşik isim olarak kullanılan bir kelime grubuyla, aynı kelimelerden oluşup da birleşik isim olmayan bir kelime grubu (meselâ bir isim tamlaması), bir eki aynı şekilde almazlar. Birleşik isimle diğer kelime gruplarını bu şekilde de birbirinden ayırabiliriz.

hanımeli-y-i                birleşik isim, bitki adı

hanım eli-n-i               isim tamlaması

denizaltı-y-ı                 deniz altı-n-ı

b. Ayrı Yazılan Birleşik İsimler

TDK kılavuzundan

Buraya kadar yapılan tasnife göre her kelimenin birden fazla özelliği vardır:

Varlıklara verilişine göre                 : özel isim, cins ismi

Maddelerine göre                           : soyut, somut

Varlıkların sayılarına göre               : tekil isim, çoğul isim, topluluk ismi

Yapılarına göre                               : basit, türemiş, birleşik

el                             : cins ismi; somut, tekil, basit isim

düşünce                   : cins ismi; soyut, tekil, türemiş isim

kitaplıklar                : cins ismi; somut, çoğul, türemiş isim

ayakkabı                  : cins ismi; somut, tekil, birleşik isim

ordu                                    : cins ismi; somut, topluluk ismi, basit isim

Ankara                    : özel isim; somut, tekil, basit isim

Çanakkale               : özel isim; somut, tekil, birleşik isim.

İsimlerde Küçültme

Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen “küçük, mini, ufak” gibi sıfatlarla ifade edilir:

Küçük köy, ufak el, mini kasa...

Bazen bu sıfatların yerini “Cİk, -Ceğİz” ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.

küçük tepe→tepecik

küçük çocuk→çocukcağız

Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:

Serçecik daldan dala atlıyor.                         (acıma)

Adamcağız korka korka ayağa kalkar.          (acıma)

Bebeciğimi çok özledim, diyordu.                  (sevgi)

küçük insan→insancık                                   (zavallılık)

zavallı kelimeler→zavallı kelimecikler          (küçümseme)

“-Cİk” eki sıfata da getirilebilir:

genç adam→gencecik yaşta

“k” sesi ile biten sıfatlara –Cİk eki getirildiğinde sıfatın sonundaki “k” düşer:

küçük→küçücük

ufak→ufacık

alçak→alçacık

minik→minicik

“-Cİk” eki somut isimler de türetir:

karın→karıncık, badem→bademcik

“-Cİk” ekinin “k” ile biten isimlere getirilerek somut isim türettiği durumlarda kelime sonundaki k düşmez:

kulak→kulakçık, kapak→kapakçık...

“-cE, -İmsİ, -İmtrak” ekleri de küçültme anlamı katar:

küçük→küçükçe

büyük→büyükçe

iri→irice

yeşil→yeşilimsi

sarı→sarımtırak

İsmin Hâlleri

İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri denir.

1. Yalın  Hâl (Nominatif)

Eki yoktur.

İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.

ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)...

Yapım ekleri de ismin yalın durumunu değiştirmez.

kalemlik, bilgili, susuz, meslektaş...

Birleşik isimler de hâl eki almamışlarsa yalındırlar:

dershane, tanksavar, gecekondu, bilirkişi...

Yalın hâldeki isimler cümlede özne, yüklem (ek-fiil yardımıyla), zarf tümleci ve belirtisiz nesne olarak kullanılabilirler.

Çocuk ağlıyordu.

Biraz sonra çay içelim.

Edebiyatın en mükemmel ürünü şiirdir.

Akşam size geleceğiz.

2. Belirtme (Yükleme) Hâli

“-İ” ekiyle yapılır.

İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.

Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...

Belirtme durumundaki isim, yani belirtili nesne yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabıdır. Tabi belirtili nesne bir soru kelimesi ise bu soru sorulmaz.

Çocukları buradan kim alacak?

Babası çocuğu çağırdı.

Şimdi soruları cevaplayın.

Burada kimi bekliyorsunuz?

Uyarı: Türkçede iki tane –i eki vardır: iyelik eki ve belirtme hâl eki. Bunlar iyi bilinirse cümledeki belirtili nesne ile isim tamlamasındaki tamlanan birbirine karıştırılmaz. Bu, cümlenin anlamından da çıkarılabilir.

–i: iyelik eki: (onun) kalem-i

–i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)

3. Yönelme Hâli

“-E” ekiyle yapılır.

Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur. Yönelme hâlindeki kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir. Dolaylı tümleç, yükleme sorulan “neye, kime, nereye” sorularının cevabıdır.

Sinema-y-a git, ev-e dön...

Bizi karşılamak için kapıya geldi.

Bugün okula gitti.

Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)

“-E” yönelme ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

Fiyat, araç ile anlamı katar:

Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)

Bu iş kaç paraya olur?

Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:

Bu iş sabaha biter.

Haftaya size gelelim.

İsimleri edatlara bağlar:

Akşama kadar okulda ders çalıştık.

Sabaha karşı varırız.

Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu.

Deyim kurar:

Ağzına geleni söyler.

İşleri yoluna koymak

Başına buyruk.

Başa gelen çekilir.

Çok cana yakın bir çocuktu.

İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:

Bunu size aldık. (sizin için)

Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)

Annesini görmeye gitti.

İkilemeler kurarak durum bildirir:

Otobüse nefes nefese yetiştiler.

İki ahbap kafa kafaya vermiş...

“-an, -en” sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:

Soran sorana,

geçen geçene,

giden gidene...

Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:

Geçmiş olsuna gitti. (demeye)

4. Bulunma Hâli

“-dE” ekiyle yapılır.

Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.

ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...

Bulunma hâlindeki bir isim, cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci veya yüklem olabilir. Dolaylı tümleç olduğunda, yükleme sorulan “nerede, nede, kimde” sorularının cevabıdır.

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış.   (dolaylı tümleç)

Okullar bu yıl da eylülde açılacak.                (zarf tüml.)

Suyu bir yudumda içti.                                   (zarf tüml.)

Siz ayakta kaldınız.                                        Zarf tüml.

Çamaşırları elde yıkıyormuş.                         Zarf tüml.

Saat yedide mi gelecekmiş?                           (zarf tümleci)

Her şey yerli yerinde.                                     (yüklem)

“-dE” bulunma ekinin bunun dışında başka görevleri de vardır:

Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:

Yılda yirmi gün izni var.

Haftada bir geliyor.

Yüzde yetmiş başarı vardı.

İkilemeler kurar:

Ayda yılda bir uğrar oldu.

Elde avuçta ne varsa bitti.

Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Parmak kalınlığında yaprakları var.

Yapım eki görevi görür:

Gözde sanatçılarımızdandı.

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

Sözde Ermeni soykırımı...

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli

“-dEn” ekiyle yapılır.

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...

Ali, evden yeni çıktı.

Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.

“-dEn” ekinin bunun dışındaki görevleri:

Edat tümleci ve yüklem de yapar.

         Gönüldendir şikâyet. (yüklem)

         Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)

         Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)

Durum bildirir:

Yağmur hafiften yağıyor.

Ben onu yakından tanırım.

Üstünlük, karşılaştırma bildirir:

Kıldan ince

baldan tatlı

Erzurum’dan soğuk şehir yok.

Bundan iyisi bulunmaz.

Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:

Verilen pastadan bir dilim yedi.

Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.

Canından can vermek istiyordu.

İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:

Akşamdan beri seni arıyoruz.

Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?

Sebep bildirir:

Soğuktan tir tir titriyordu.

Yorgunluktan uyuyuverdi.

İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:

         Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.

Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.

Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:

Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu.

Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.

Toptan satış

Uzaktan akraba

En içten duygular

İkilemeler kurar:

Zavallı çocuk günden güne eriyor.

Baştan başa bizim bu topraklar.

Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.

Dünden bugüne ne değişti ki...

Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:

Üstüne yünden bir kazak almıştı.

Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.

Ayı derisinden post; Rus’tan dost olmaz.

Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:

Bu işi dünden halletmeliydik.

Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.

6. Eşitlik Hâli

“-CE” ekiyle yapılır.

Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

Onun davranışları çok zaman delicedir.

Bu okulda yıllarca çalıştım dedi.

O gün sizi saatlerce bekledik.

Bu kararı sınıfça aldık.

Bugün milletçe sevinçliyiz.

Anlatılanları sessizce dinledi.

Düşüncelerini açıkça dile getirdi.

Elazığ'dan gizlice ayrıldık.

Ekin bundan başka görevleri:

Bu ek isim, sıfat ve zarf türetir.

ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe...

Gibi, benzerlik anlamları katar:

Çocukça davranışları vardı.

İnsanca hareket etmeliyiz.

Bakımında, yönüyle anlamı katar:

O sizden kiloca biraz daha düşük.

Akılca birbirinizden farkınız yok.

Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:

Sence bu yaptığın doğru mu?

Bence bu doğru.

Çokluk, abartma anlamı katar:

Evinde yüzlerce kitabı var.

Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:

Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.

Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi.

7. Vasıta Hâli

“ile” edatı kullanılarak yapılır. “i” düşürülerek kullanılır.

Bu hâldeki kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.

Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tüml.)

İşi kolaylıkla başardı.

Ayağına gelen topa hızla vurdu.

Babasını sevinçle karşıladı.

O artık bizimledir.

Öğrencileriyle geziye gitmişti.

Arabasıyla evimize kadar getirdi.

İğneyle kuyu kazıyorsun.

Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.

Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.

Zilin sesiyle yarışma bitti.

Ekin diğer görevleri:

“ve” bağlacı görevinde kullanılır:

Annemle kardeşim buraya geldiler.

Baki’yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir.

8. İlgi Hâli (Tamlayan Hâli)

“-(n)İn”, “-dEn” ekleriyle yapılır ya da yalın hâldedir.

Bir isimin başka bir isme tamlayan olduğu biçimdir.

Kitabın yaprağı yırtılmış.

Ceket düğmesi

Öğrencilerden biri

“-(n)İn” ekinin diğer görevleri

İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:

Gözlerin için ölürüm, dedi.

Bunu senin için yaptım dedi.

Gelmediğin için payını aldılar.

İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:

Birincilik ödülü Atilla'nın oldu.

En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.